فراروـ عاشقان گل و گیاه برای خلق طیف وسیعی از رنگ‌های تابستانی در باغ‌های زینتی و باغچه‌ها از گل‌های رنگارنگ فصلی استفاده می‌کنند. شهرداری‌ها برای ایجاد منظره‌ای گرم و زنده در فضای سبز شهر‌ها درختان خزان‌دار می‌کارند تا منظره سرد پاییز را با رنگ‌های گرم برگ‌های درختان لذت‌بخش کنند. آیا راهکاری برای پدید آوردن این چنین رنگ‌های طبیعی در محیط بسته خانه یا آپارتمان هم وجود دارد؟
به گزاراش فرارو؛ گیاهان داخلی برگ رنگی بسیاری هستند که می‌توانید با استفاده از آن‌ها فضای بی‌روح و سرد خانه را به منظره‌ای زنده و شاداب تبدیل کنید. گیاهان آپارتمانی که برگ‌های رنگی دارند، جذابیت خاص و منظره چشمگیری به دکوراسیون خانه می‌دهند. کروتون، آگلونما، دراسنا، گل‌سنگ، کالاته‌آ (کالاتیا)، برگ بیدی و حسن یوسف از جمله گیاهان آپارتمانی رنگی به شمار می‌روند که هر یک شیوه نگهداری و پرورش خاص خود را دارند. ما در این مطلب قصد داریم به گیاه متنوع و برگ رنگی حسن یوسف بپردازیم.
گیاه حسن یوسف گیاهی ارزان و مقاوم است که به‌راحتی می‌توانید از آن در خانه نگهداری کنید. نور فراوان، هوای گرم و آبیاری منظم از جمله نیاز‌های اصلی گیاه حسن یوسف است که باید به آن‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشید. در ادامه همراه ما باشید تا علاوه‌بر معرفی این گیاه زیبا به نکاتی در مورد شیوه پرورش، تکثیر و درمان آفات و بیماری‌های آن بپردازیم.
گیاه‌شناسی
گیاه حُسن‌یوسف یا کولئوس با نام انگلیسی Coleus و نام علمی Solenostemon گونه‌ای از گیاهان گلدار از خانواده Lamiaceae و بومی جنوب شرق آسیا، استرالیا و بخش‌هایی از آفریقاست. این گیاه همیشه سبز و بوته‌ای که تنوع زیادی هم دارد، بیشتر به خاطر داشتن برگ‌های رنگارنگ و زیبا پرورش داده می‌شود. برگ‌ها در انواع گونه‌های گیاه حسن یوسف به قدری زیبا هستند که بیشتر پرورش دهندگان گیاهان زینتی گل‌ها را در همان ابتدای رشد از بین می‌برند.
مشخصات ظاهری
حسن یوسف گیاهی کوچک، راست قامت، یک ساله یا چند ساله با عمر کوتاه است. این گیاه ممکن است تا ۱ متر رشد کند. ساقه‌های گیاه حسن یوسف چهار وجهی و کم و بیش منشعب هستند. ساقه‌های جوان آبدار و گوشتی هستند؛ اما با افزایش سن گیاه شاخه‌های قدیمی‌تر چوبی و ترد می‌شوند. ریشه حسن یوسف کوتاه و پهن است. برگ‌های این گیاه پهن و تخم مرغی است که حاشیه برگ حالتی دندانه‌ای شکل دارد.
رنگ و شکل برگ‌ها در هر یک از گونه‌های گیاه حسن یوسف متفاوت است. برگ‌ها معمولا به رنگ‌های زرد، قرمز، بنفش، سفید، صورتی و نارنجی یا ترکیبی از همه آن‌ها مشاهده می‌شوند. گل آذین گیاه حسن یوسف معمولا اواخر تابستان یا در فصل پاییز در انتهای ساقه پدیدار می‌شود. گل‌ها زنگوله‌ای شکل هستند که در هر گونه به رنگ‌های سفید، سبز، شکلاتی، صورتی، بنفش و آبی دیده می‌شوند.
تاریخچه پرورش حسن یوسف
در دهه ۱۸۰۰ میلادی کارل لودویگ بلوم در جاوه کشور اندونزی گیاه حسن یوسف را کشف و سپس به اروپا معرفی کرد. بلوم یک گیاه‌شناس و حشره‌شناس آلمانی_ هلندی بود. او را در زمینه گیاهان در جنوب شرق آسیا به‌ویژه در جاوه که در آن زمان مستعمره هلند بود، مطالعات گسترده‌ای را انجام داد. بلوم از سال ۱۸۲۳ تا ۱۸۲۶ میلادی مدیر کشاورزی باغ گیاه‌شناسی بوگور در جاوه بود. طی سال‌ها فعالیت او گیاهان بسیاری به مرحله اهلی سازی و شناخت رسیدند. زمانی که بلوم گیاه حسن یوسف را کشف کرد، نام آن را Coleus Blumei یا به اختصار Coleus گذاشت.
این نام لاتین اکنون منسوخ شده است؛ اما بسیاری از مردم نقاط مختلف دنیا هنوز گیاه حسن‌یوسف را با این نام می‌شناسند. گیاه حسن یوسف دوره شکوه پرورش خود را در دهه‌های ویکتوریایی طی کرد. در این دوران باغبانان اروپایی هیبرید‌های متعددی از این گیاه زیبا را ایجاد کردند. به همین دلیل امروز ما می‌توانیم این گیاه را در انواع رنگ‌ها و شکل‌ها پیدا کنیم. شاید زیبایی این گیاه باعث شده است تا فارسی زبانان نام گیاه "حسن یوسف" را برایش برگزینند.
ارقام گیاه حسن یوسف
تاکنون بیش از ۱۵۰ گونه از گیاه حسن یوسف معرفی شده است که ۴ گونه از محبوب‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
• Plectranthus scutellarioides "Wizard": این گونه ترکیب رنگ بسیار جذابی دارد. برگ‌ها معمولا به رنگ بنفش هستند که نواری زرد یا سبز رنگ آن را احاطه کرده است.
• Plectranthus scutellarioides "Kong": این رقم خود به گونه‌های دیگری تقسیم می‌شود. برگ‌های این گونه دو رنگ یا سه رنگ است. به این صورت که مرکز برگ تیره‌تر و اطراف روشن‌تر است.
• Plectranthus scutellarioides "Wasabi": همه گونه‌های حسن یوسف رنگارنگ نیستند. این گونه برگ‌هایی به رنگ سبز یکدست دارد.
• Plectranthus scutellarioides "Campfire": گونه‌ای خاص و بسیار زیباست. برگ‌های این گونه یکدست نارنجی تیره یا نارنجی مایل به قهوه‌ای هستند.
گیاه حسن یوسف خواص دارویی دارد
از قدیم برخی از گونه‌های حسن یوسف را برای مصارف دارویی استفاده می‌کردند. این گیاه در طب سنتی مناطق مختلف برای درمان سو هاضمه، چشم درد، سر درد، کبودی و اسهال کاربرد دارد. مصرف خوراکی این گیاه در زنان باردار موجب سقط جنین می‌شود. برای این منظور برگ‌های گیاه را در یک لیوان له می‌کردند و با کمی نمک می‌خوردند.
آیا حسن یوسف سمی است؟
حسن یوسف گیاهی سمی است. در تمامی قسمت‌های برخی از گونه‌های گیاه حسن یوسف ترکیبی به نام دی ترپن کولئونول وجود دارد که می‌تواند سمی باشد. سم حسن یوسف خطر زیادی برای انسان ندارد؛ اما ممکن است در اثر برخورد دست با شیره گیاه یا خوردن قسمتی از برگش التهاب و حساسیت ایجاد شود.
اصول پرورش و نگهداری از گیاه حسن یوسف
• میزان نور: بسیاری از گونه‌های حسن یوسف زندگی در محیط روشن و پر نور را ترجیح می‌دهند. نور کم باعث ریزش برگ‌های پایینی، کم رنگ شدن یا سبز شدن برگ‌ها و رشد علفی گیاه می‌شود؛ اما گیاه حسن یوسف از تابش مستقیم خورشید نیز آسیب می‌بیند، به‌خصوص اگر نور مستقیم ظهر تابستان باشد. اگر از این گیاه زیبا در آپارتمان نگهداری می‌کنید، آن را به پر نورترین قسمت خانه ببرید. تابش نور ضعیف صبحگاهی و روشنایی مناسب در طول روز گیاه را پرشاخ و برگ و زیبا می‌کند.
بهترین مکان برای نگهداری از این گیاه پشت پنجره‌های جنوب شرقی و با فاصله یک متری از پنجره است. در طول روز حتما پرده را کنار بکشید تا نور غیرمستقیم خورشید از پشت شیشه به گیاه بتابد. بیشتر رقم‌های گیاه حسن یوسف را می‌توان به راحتی در محیط باز نیز پرورش داد. اگر گلدان گیاه را در حیاط یا تراس قرار داده‌اید، مکانی را برای نگهداریش انتخاب کنید که تنها نور صبح (به طور مثال از ساعت ۷ تا ۱۰ صبح) بر گیاه بتابد. حسن یوسف را می‌توانید درون باغچه و در محیط سایه آفتاب (زیر سایه درختان) نیز پرورش بدهید.
• زمان آبیاری: آبیاری گیاه حسن یوسف باید منظم انجام شود. آبیاری زیاد و خاک همیشه خیس باعث پوسیدگی ساقه و ریشه گیاه می‌شود. آبیاری کم و خشکی خاک نیز به ریزش، پژمردگی، رنگ پریدگی و سوختن برگ‌ها منجر خواهد شد. بهترین زمان برای آب دادن به گیاه حسن یوسف موقعی است که کمی از سطح خاک گلدان خشک شده باشد. باید آبیاری در هر دوره کامل صورت گیرد. آبیاری کامل یعنی تا جایی به گیاه آب دهید که آب اضافی از کف گلدان خارج شود. اگر آب درون زیر گلدانی جمع شد، آن را بلافاصله خالی کنید.
• نوع خاک: گیاه حسن یوسف در هر نوع خاک زهکش‌دار و کمی اسیدی به‌خوبی رشد می‌کند. این گیاه در خاک‌های چسبنده و فشرده زنده نمی‌ماند. حتما از خاک سبک، زهکش‌دار و غنی برای کاشت حسن یوسف استفاده کنید. ترکیبی از خاک باغچه یا ماسه دانه ریز، مقداری پرلیت و خاک برگ پوسیده جنگلی یا کوکوپیت برای کاشت این گیاه مناسب است.
• دمای هوا: حسن یوسف یک گیاه گرمسیری است؛ در نتیجه در هوای گرم بهتر رشد می‌کند. سرما و یخبندان گیاه را به سرعت نابود می‌کند. بهترین دما برای نگهداری از این گیاه بین ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد است. برگ‌های گیاه حسن یوسف در دمای بالاتر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد رنگ پریده می‌شوند و گیاه پس از مدتی به کلی از بین می‌رود. برگ‌های این گیاه در دمای کمتر از ۱۰ درجه سانتی‌گراد نیز کوچک و شکننده می‌شوند. حتما گیاه را در زمستان به محیط گرم منتقل کنید و تابستان آن را از گرمای شدید دور نگه دارید.
• رطوبت هوا: گیاه حسن یوسف در هوای مرطوب بهتر رشد می‌کند، با این حال با هوای خشک هم سازگار است. برای تامین رطوبت مورد نیاز این گیاه از دستگاه بخار سرد استفاده کنید. استفاده از اکواریوم ماهی در کنار گیاه، ایجاد جزیره در زیر گلدانی و غبارپاشی گیاه در هنگام سایه از روش‌های تامین رطوبت برای گیاه حسن یوسف هستند.
• کوددهی: استفاده از خاک مناسب و غنی برای تغذیه گیاه کافی است. اگر خاک گلدان کهنه است و فرصت تعویض خاک را ندارید، باید به گیاه کود بدهید. شما می‌توانید برای تغذیه گیاه تنها لایه‌ای از خاک سطحی را بردارید و به جای آن از خاک غنی استفاده کنید. اضافه کردن مقداری از کود دامی پوسیده، کود پتاس یا کود سه بیست در طول فصل رشد برای گیاه مناسب است. بهتر است در زمستان یا زمانی که تازه گیاه را خریداری کردید یا گلدان آن را تعویض کرده‌اید، به گیاه کود ندهید.
• تعویض گلدان: معمولا هر دو سال یک بار تعویض گلدان گیاه انجام می‌شود. هر زمان که ریشه‌های بیرون زده از ته گلدان را مشاهده کردید، اقدام به تعویض گلدان کنید. همیشه باید گلدان را یک سایز بزرگ‌تر از گلدان قبلی انتخاب کنید. قبل از ریختن خاک در گلدان و کاشت گیاه حسن یوسف از وجود سوراخ تخلیه ته گلدان مطمئن شوید. گلدان گیاهی را که تازه خریداری کردید، همان لحظه تعویض نکنید یا اگر قصد تعویض گلدان را دارید، سعی کنید گیاه را به گونه‌ای از گلدان خارج کنید که ریشه‌ها هوا زده نشوند.
• هرس گیاه: گیاه حسن یوسف در شرایط زیستی مساعد رشد خوبی دارد. برای حفظ زیبایی و آراستگی گیاه باید آن را هرس کنید. حذف شاخه‌ها و برگ‌های اضافی می‌تواند در سلامتی و رشد گیاه موثر باشد. شما می‌توانید به‌راحتی از شاخه‌های هرس شده گیاه جدید خلق کنید. بهترین زمان برای هرس گیاه حسن یوسف فصول رشد گیاه است. در هنگام هرس از چاقوی تیز و پاکیزه و دستکش استفاده کنید.
نکته
بیشتر ارقام حسن یوسف با افزایش سن ضعیف می‌شوند. گیاهان حسن یوسف مسن ظاهری بیمار دارند. برگ‌های آن‌ها رنگ پریده و ساقه‌های‌شان ترد و شکننده می‌شود. برای اینکه همیشه گیاهان جوان و سرحالی داشته باشیم، باید حسن یوسف را تکثیر کنیم. تکثیر حسن یوسف در خانه بسیار راحت است.
سوال
چه کار کنیم که گیاه حسن یوسف در گلدان پرپشت و پر شاخ و برگ شود؟
گیاه حسن یوسف در محیط آپارتمان رشد طولی خوبی پیدا می‌کند. با قطع کردن سر شاخه‌ها گیاه را به تولید شاخه‌های فرعی وادار می‌کنیم. در ضمن سرشاخه‌ها را پس از ریشه‌دار شدن در آب دوباره در کنار گیاه اصلی و در همان گلدان می‌کاریم تا گلدان حسن یوسف پر پشت و پرشاخ و برگ شود.
روش‌های تکثیر و ازدیاد گیاه حسن یوسف
گیاه زینتی حسن یوسف معمولا از دو روش تکثیر می‌شود: قلمه زدن و کاشت بذر.
• قلمه زدن: گیاه حسن یوسف به راحتی از طریق قلمه تکثیر می‌شود. قلمه را می‌توان در آب یا با کاشت مستقیم در خاک ریشه‌دار کرد. زمان تکثیر گیاه حسن یوسف به روش قلمه در محیط باز فصل بهار و اواخر تابستان است؛ اما در آپارتمان می‌توانید هر زمانی که دوست داشتید این گیاه را تکثیر کنید؛ زیرا دمای هوا در محیط بسته آپارتمان در طول فصول مختلف یکنواخت است. برای تسریع در ریشه‌زنی قلمه‌ها می‌توان آن‌ها را پس از آغشته کردن با پودر هورمون ریشه‌زایی در مخلوط پرلیت و کوکوپیت کاشت. اگر قصد دارید قلمه‌ها را قبل از کاشت در خاک در آب ریشه‌دار کنید، از آب جوشیده سرد شده برای این کار استفاده کنید.
• کاشت بذر: کاشت بذر روش دیگری برای تکثیر و ازدیاد گیاه حسن یوسف است. شما می‌توانید به‌راحتی بذر گونه‌های خاص و اصلاح نژاد شده را از فروشگاه‌های اینترنتی معتبر تهیه کنید. هر بذر را باید در خانه‌های سینی بستر کشت و در محیط گلخانه‌ای بکارید. بستر کاشت باید ترکیبی از پرلیت و کوکوپیت باشد. تا زمان جوانه‌زنی بذر‌های حسن یوسف بستر کشت را با اسپری آب مرطوب نگه دارید. برای حفظ رطوبت خاک روی بستر را با نایلون شفاف بپوشانید و آن را در محیط روشن، دور از نور مستقیم خورشید قرار بدهید. بهترین دما برای جوانه‌زنی بذر‌ها ۲۱ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. بذر‌ها ممکن است بعد از دو هفته جوانه بزنند.
آفات و مشکلات مربوط به گیاه حسن یوسف
آفات حسن یوسف: شپشک آردآلود آفتی است که بیش از بقیه آفات به گیاه حسن یوسف هجوم می‌آورد و گیاه را از بین می‌برد. این آفت معمولا در فصول گرم سال گیاه را مورد حمله قرار می‌دهد. برای از بین بردن شپشک آردآلود از سموم شیمیایی استفاده کنید. سم محلول در آب ایمیدوکلروپراید خیلی سریع آفت را نابود می‌کند. سه قطره از این سم یا سم‌های مشابه را در یک لیتر آب حل کنید و با اسپری تمامی قسمت‌های گیاه را آغشته کنید. دو بار (هر بار با فاصله ۴ روز از هم) گیاه را سم‌پاشی کنید تا آفات به کلی از بین بروند.
قارچ حسن یوسف: قارچ‌ها به‌سرعت تمام قسمت‌های گیاه را آلوده می‌کنند و به مرگ آن منجر می‌شوند. قارچ ابتدا برگ‌های گیاه را از بین می‌برد؛ سپس گیاه را روز به روز ضعیف‌تر می‌کند. در صورتی که گیاه شما به قارچ مبتلا شده است، ابتدا غبارپاشی و آبیاری را متوقف کنید. هوای محل نگهداری گیاه بیمار باید تهویه مناسب داشته باشد. برگ‌ها یا شاخه‌های آلوده را جدا کنید؛ سپس از قارچ‌کش‌های مخصوص گیاهان موجود در بازار استفاده کنید. دستور مصرف معمولا روی قارچ‌کش نوشته شده است. قارچ‌کش را ۳ مرتبه و هر ۴ روز یک بار روی گیاه اسپری کنید تا سم به تمام قسمت‌های گیاه برسد.
رفع مشکلات و درمان بیماری‌های گیاه حسن یوسف
• رشد علفی ساقه‌ها و بی‌رنگ شدن برگ‌ها: در صورتی که از گیاه حسن یوسف در محیط تاریک یا کم نور نگهداری کنید، گیاه رشد علفی پیدا می‌کند و رنگ‌های گرم برگ‌ها از بین می‌رود. گیاه حسن یوسف برای رشد سالم به نور زیادی احتیاج دارد. اگر خانه یا آپارتمان شما نورگیر نیست، این گیاه را تهیه نکنید.
• قهوه‌ای شدن نوک برگ یا حاشیه برگ: این بیماری نشان می‌دهد که خاک از مواد مغذی و زهکش مناسب برخوردار نیست. در صورتی که خاک متراکم باشد و آب و رطوبت را برای مدت طولانی در خود نگه دارد، این بیماری ایجاد می‌شود.
• نقطه‌های قهوه‌ای و سوخته روی برگ: احتمالا گیاه را زمانی که نور بر آن تابیده است، غبارپاشی کردید. گیاه را هنگام سایه غبارپاشی کنید.
• پژمردگی یا بی‌حالی گیاه حسن یوسف: عوامل مختلفی می‌توانند در ایجاد این عارضه دخیل باشند. نور کم، نور زیاد و مستقیم، گرمای شدید، یخبندان، خشکی خاک، آبیاری زیاد و پوسیدگی ریشه از جمله عوامل موثر در پژمردگی گیاه حسن یوسف هستند.
• زرد شدن سریع برگ‌ها و ریزش آن‌ها: آبیاری زیاد و مرطوب ماندن مداوم خاک یا خشکی بیش از حد خاک می‌توانند از علت‌های این بیماری باشد. گاه کوددهی زیاد نیز می‌تواند این مشکل را برای گیاه حسن یوسف به وجود آورد.
• ریزش برگ‌های سالم حسن یوسف: سرما یا آبیاری کم و نامنظم از دلایل اصلی این عارضه است. حتما پس از خشک شدن سطح خاک گیاه را آبیاری کنید.
قیمت گیاه حسن یوسف
حسن یوسف گیاهی ارزان است. اکثر گونه‌های گیاه حسن یوسف را می‌توان به‌راحتی از گلخانه‌ها تهیه کرد. هر رقم حسن یوسف ارزش متفاوتی دارد. قیمت این گیاه از ۵۰ هزار تومان تا ۳۰۰ هزار تومان متغییر است. اگر شرایط تکثیر این گیاه را از طریق کاشت بذر دارید، می‌توانید بذر‌های آن را با قیمت مناسب‌تر از فروشگاه‌های اینترنتی تهیه کنید. بذر گیاه حسن یوسف هیبریدی بسته ۱۰ عددی تنها ۱۲ هزار تومان است.