محمد ملکوتی؛ فولادشهر، اولین و متفاوتترین شهر جدید ایران است که جنبههای مختلف آن مستعد مطالعه است. این نکته بیشتر به خاطر طرح جامع شهری آن، که کم وبیش در طول ۵ دهۀ اخیر تداوم داشته و معماری مدرن محله های اولیه است. دیدگاههای مختلفی نیز از دلایل احداث شهر مطرح هست و تغییرات متعدد مراحل توسعۀ شهر در کنار دلایل احداث آن قابل تأمل است.
با این وجود، صرفاً نمی توان مناسبات فولادشهر را با عناوینی، چون شهری «خوابگاهی-سازمانی»، «اقماری» و حتی «شهر جدید» با چشماندازهای معمول شرکتهای عمران -در ۳ دهۀ اخیر- نگریست.
اما در این میان، چند گزارۀ قابل قبول میتوان برای آن در نظر گرفت: اگر چه فولادشهر در ابتدا برای اسکان فوری کارکنان و کارگران کارخانۀ ذوبآهن -که از ۱۳۴۶ در دشت طبس، واقع در جنوب فولادشهر و شمال زرینشهر و چمگردانِ لنجان آغاز به کار کرد- احداث گردید، اما همۀ دیدگاهها و برنامهها تنها دائر بر این نبود که بخواهند مشکل تجمیع و اسکان خانوادههای کارشناسان و کارگران ذوبآهن را رفع کنند، به نظر و بنا بر شواهد، طرح اولیۀ شهر بسیار بلندپروازانه و آرمان گرایانه بود؛ طرح جامع شهر و معماری آن هویتی مستقل برای فولادشهر مدنظر داشت؛ همچنین برنامه ها و اقدامات کم نظیر و تجربه نشده ای برای معماری، شهرسازی و حیات فرهنگی-اجتماعی شهری در ایران، ایده‌پردازی شده بود و بسیاری از آن موارد نیز در مراحل اجرایی قرار گرفته بود...، اما در این سالها، بنا بر دلایل مختلف و تغییر سیاستگذاریها در حوزۀ مسکن و شهرسازی مسیر رشد و توسعۀ فولادشهر نیز دچار تغییرات بسیاری شد.
در فولادشهر تا اواسط دهۀ ۱۳۸۰ تعداد ۱۸۴۰۰ واحد مسکونی احداث شده که به نسبت، واحد‌های متنوعی در آن ساخته شده بود، که در این زمان، میزبان طرح بزرگ مسکن مهر شد. پس از آن، حدود ۳۰۷۰۷ واحد مسکن مهر در برزنهای سوم، پنجم و ششم طرح جامع فولادشهر، به شکل بلوکهای مسکونی در دست ساخت قرار گرفت که تاکنون حدود ۲۳۷۶۴ واحد مسکونی آماده و تحویل داده شده است.
از اوایل دهۀ ۱۳۹۰ به تدریج متقاضیان واحد‌های مسکونی در این محلها ساکن شدند. از این رو، در سالهای اخیر نگرش شرکت عمران بر محور مسائل اجتماعی متمرکز شد؛ چرا که به نظر میرسید در توسعۀ فیزیکی شهر جنبههای اجتماعی-فرهنگی تقویت نشده و یا این جنبهها نسبت به افزایش کمی ساختمانسازی نادیده گرفته شده بود. با این وجود، شرکت عمران در راستای افزایش کیفی و کمی زیرساختها و روساختها در مسکن مهر و محلههای جدید فعالیت بسیاری انجام داده، برای نمونه، طبق آمار منتشر شده، در تاسیسات زیربنایی، در هشت سال اخیر ۳۰۰ هزار مترمربع آسفالت معابر اصلی و فرعی، ۲۹۰ هزار متر (طول) جوی و جدول و یک باب پمپاژخانه اجرا شده است.
از اواسط سال ۱۳۹۶، با توجه به استقرار جمعیت در مسکن مهر، این برزنها به عنوان ناحیه ۲ شهر، صاحب شهرداری ناحیهای شدند (برزنهای A و B و C به عنوان ناحیه ۱ قلمداد شدهاند)، اما هنوز برای مدیریت شهری ناحیۀ ۲ ساختمان مناسبی ساخته نشده و به طور موقت یک مکان کوچکی به مدیریت شهری اختصاص یافته است.
دربارۀ مسکن مهر فولادشهر، بسیاری بر این باور بودند که احداث این میزان مسکن یعنی بیش از ۳۰۰۰۰ واحد در یک بازۀ زمانی به نسبت محدود، و به شکل تکبافت و بلوکهای مسکونی در محلههای دو برزن E و F مسائل و معضلات شهری و اجتماعی-فرهنگی بسیاری را با خود به همراه خواهد آورد؛ به واقع، این استدلال از این مسئله ناشی میشود که توسعه و رشد کمی فولادشهر پیش از این پروژه، به تدریج پیش میرفت و محلههای برزنهای B و C به مرور (یعنی در طول سه دهه) در کنار محلههای قدیمی در دست آمادهسازی و بهرهبرداری بودند، همچنین، جمعیت مهاجر محدود و نسل دوم فولادشهریها در یک روال طبیعی و قابل مدیریت در محلهها ساکن میشدند.
دیگر اینکه، جامعۀ هدف و متقاضی مسکن مهر بیشتر، قشر کم درآمد و یا جوانان بودند که عمدتاً توان بالای اقتصادی ندارند از این رو، چنین استدلال میشد که مسکن مهر کانون یک طبقۀ اقتصادی ضعیف میشد و شاید تجمیع یک طبقۀ اقتصادی کم درآمد در محلههای غربی شهر گونهای از «حاشیهنشینی» با مسائل مبتلابهاش را ایجاد می‌کند.
با این وجود، اکنون جمعیت قابل توجهی در مسکن مهر ساکن شده؛ زندگی و جنب و جوش در کوی و برزن آن جاری است، در بازارهایش کسب و کار و رونق دیده میشود. در عین حال، بسیاری از ناظران ویژگیهایِ مثبتی نیز از این شهرک برمیشمارند، یکی از این موارد موقعیت جغرافیایی آن است: فاصلۀ برزنهای مسکن مهر فولادشهر تا محلههای قدیمی شهر یک برزن ساخته نشده است (یعنی برزن D که اکنون در حال آماده سازی است)، همچنین، مسکن مهر حدود ۳۰ کیلومتر با کلانشهر اصفهان، حدود ۱۱ کیلومتر با نجفآباد و ۹۵ کیلومتر با مرکز استان چهار محال و بختیاری فاصله دارد.
آزاد راه کنار گذر غرب اصفهان (خلیج فارس) که از گردنۀ گاوپیسه وارد محدودۀ فولادشهر شده از جنوب محلههای مسکن مهر میگذرد، این موارد مزیتی برای دسترسی مطلوب برزنها محسوب میشود. به واقع، اگر جمعیت مهاجر در شهرستانهای جنوب غرب اصفهان به دنبال مسکن نوساز و ارزان قیمت و با موقعیت مناسب باشند، مسکن مهر فولادشهر یکی از بهترین گزینهها است.
بافت جمعیتی و میزان جمعیت در مسکن مهر دقیقاً مشخص نیست و به مطالعه و سرشماری جدیدی نیاز است، اما به نظر، مسکن مهر یکی از نقاط هدف مهاجرین از استانهای چهارمحال و بختیاری و خوزستان است در سالهای گذشته نیز برخی از خانوار‌های حادثه دیده سیل نیز به مسکن مهر آمدند و گویا سکونت موقتشان، دائمی شده است.
در مطالعات اجتماعی-فرهنگی شهری، پدیدۀ شهر قائم به جنبههای کالبدی آن نیست. این انسانها و گروههای اجتماعی هستند که با فضا‌های شهری در تعاملاند با آن ارتباط برقرار می‌کنند یا بالعکس.
علایق، منافع و دل مشغولیهای خود را در آن میسازند و یا جستجو می‌کنند. از این رو شرکت عمران فولادشهر به جنبههای روبنایی مسکن مهر نیز حساسیت بیشتری نشان داده اگر چه همچنان چهرۀ برزنها و محلهها در برخی نقاط و گذر‌ها خوشایند نیست. اما در این سالها (از سال ۱۴۰۰ -۱۳۹۲) شرکت عمران در راستای برنامه برای توسعۀ زیرساختها و روساختها، ۱۱ باب فضای آموزشی، ۱۵ باب فضای مذهبی شامل مسجد و حسینهها (که تعدادی از آنها در فولادشهر احداث شده)، ۲ باب واحد درمانی، ۵ باب اداری و انتظامی ساخته که در دست بهرهبرداری است. دیگر اینکه ۳۲۳۴۰۰ متر مربع فضای سبز، ۲۱۴۷ مترمربع فضای فرهنگی و ۳۵۰۰ متر مربع خدمات شهری ایجاد کرده است.
در بازدید میدانی به همراه کارشناس امور اجتماعی شرکت عمران از مسکن مهر شاهد فعالیتهایی در موارد گفته شده بودیم؛ یک باب مرکز بهداشت (خدمات جامع سلامت) در مراحل پایانی و فرهنگ‌سرای قرآنی مسکن مهر هم در مرحلۀ نازککاری بود. احداث دو یادمان شهدای گمنام نیز از نکات قابل توجهی فرهنگی-ملی بود که مشاهده کردیم.
با این وجود مسائل بسیاری میبایست لحاظ گردد تا زیست شهری برزنهای پنجم و ششم فولادشهر پویاتر گردد. پویایی فرهنگی- اجتماعی مسکن مهر نیازمند همافزایی تعداد زیادی از ارگانهای دولتی و نهاد‌های مردمی -و حتی با مشارکت ساکنین- است. برنامهریزی فرهنگی-اجتماعی برای ایجاد حس تعلق خاطر ساکنین به شهر، تقویت همبستگی اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی در این محلهها از نکات بسیار مهم است که میبایست در کنار فعالیتهای سختافزارانه در مسکن مهر پیگیری گردد؛ اهمیت این مسئله به این خاطر است که ما در یک بازۀ زمانی ده ساله، که زمان محدودی در شکلگیری سکونتگاه شهری قلمداد میگردد با انباشتی از مسائل گوناگون انسانی، اجتماعی، اقتصادی و شهری مواجه هستیم.
از این رو در این نوشتار چند پیشنهاد را میتوان در راستای ارتقای اجتماعی-فرهنگی مسکن مهر و کیفیت فضا‌های عمومی طرح کرد؛ اگر چه همچنان به موازات این موارد اهمیت وجود سایر امکانات و روساختهای شهری در مسکن مهر را کم نمیدانیم، از جملۀ این موارد، ایجاد یک پارکسوار برای بهبود حمل و نقل عمومی است؛ احداث آرامستان برای ریشه دواندن انسانها در خاک؛ و نیز بازنگری در احداث اماکن فرهنگی، ورزشی و آموزشی: این موضوع بدین خاطر طرح شده است که شرکت عمران و یا حتی برخی شرکتهای خصوصی طبق برنامههای توسعه شرکت عمران اقدام به احداث زمین ورزشی و فرهنگسرا مینمایند، اما با توجه به شرایط مسکن مهر و بافت جمعیتی آن بهتر است مطالعات بیشتری در این زمینه گردد چه از حیث مکانگزینی و چه از نظر ایدههای جدید برای ساختمانهای فرهنگی- آموزشی. به عنوان مثال بهتر بود برای فرهنگسرایی که در حال اتمام است یک سالن نمایش مدرن (بلک باکس) یا یک سالن سینمای کوچک طراحی و اجرا میشد. طراحی و اجرای این گونه ایدهها آثار فرهنگی-اجتماعی قابل ملاحظهای در میان ساکنین خواهد داشت.
تمامی ساختمانهای مسکن مهر، مجتمعهای مسکونی چهار طبقه تا هفت طبقه هستند و متأسفانه در طراحی اولیه تنوع در ساختمانها و فضای کالبدی محلات لحاظ نشده، اگر چه طیفهای متنوعی از مجتمعهای مسکونی را شاهد بودیم، اما فراموش نکنیم که ما با یک پدیدۀ شهری و انسانی مواجه هستیم...
به واقع اگر در کنار مجتمعهای مسکونی، الگوی شهرسازی سنتی «ایرانی-اسلامی» نیز در برخی محلهها اجرا میشد، الگویی که بسیاری از ساکنین پیش از این، تجربه سکونت و زندگی در آن داشتند- کیفیت زندگی فردی و اجتماعی در این سکونتگاه افزایش مییافت. مسکن مهر فولادشهر بزرگترین پروژۀ مسکن مهر است که در مرکز ایران و نزدیک چند استان و شهرستان مهاجر فرست طراحی و ساخته شده، بنابراین اکنون میتوان گفت که این سکونتگاه کانون پذیرش جمعیت قابل ملاحظهای خواهد شد، از این رو، باید به نیاز‌های روانی و تجربۀ زیستۀ ساکنین و حتی «متولدین مسکن مهر» اهمیت داد و این موارد را با برنامهها و ایدههای با کیفیتی هدایت کرد.
سرانجام این که، شاید بد نباشد عنوان مناسبتری برای این دو برزن انتخاب نمود؛ شاید «مسکن مهر» بیانگر پیشفرضهایی است که ساکنین احساس خوبی از این بابت نداشته باشد، اگرچه فضای کالبدی مسکن مهر در حال حاضر نوساز و مدرن است، اما این موارد، اهمیت پایش فرهنگی-اجتماعی در این محلهها را کم نمیکند، نکتۀ دیگر اینکه بایستی ارتباط و همبستگی بیشتری در راستای هویت مستقل فولادشهر میان مسکن مهر و محلههای اولیه ایجاد کرد؛ افق جمعیتی این ناحیه و شهر باید نسبتی قابل دفاع با اقتصاد شهری و وضعیت نرخ بیکاری داشته باشد و گاهی فرصتهای پیش روی توسعه شهر با عواطف انسانی گره بخورد. این موارد با همگام نمودن نگرشهای فرهنگی-اجتماعی با شهرسازی و توسعه شهر امکانپذیر است.