یک پژوهشگر ایرانی با ایده‌ای نوآورانه تلاش کرده تا زمینه‌ساز افزایش مشارکت و دغدغه‌مندی عموم در راستای شناخت و حفاظت از محیط زیست باشد. «علیرضا زمانی» که بسیاری او را با نام مرد عنکبوتی ایران می‌شناسند، به تازگی عنکبوت خوش نقش و نگاری را از خطه کردستان شناسایی و از عموم تقاضا کرده تا در نامگذاری علمی اش مشارکت کنند.
به گزارش اعتماد، در مرحله مقدماتی نامگذاری این عنکبوت ۳۱۷ نفر شرکت کرده و اسامی پیشنهادی خود را در فرم مخصوص سایت خبرگزاری گلونی ثبت کردند. پس از ارزیابی‌های اولیه، ۹ نام به مرحله نهایی رسیدند و سرانجام با مشارکت بیش از ۵۰۰ نفر یکی از این نام‌ها به نام agrinus انتخاب شد.
این نخستین بار است که نام علمی یک گونه جانوری در ایران با مشارکت عموم و با هدف آگاه‌سازی زیست محیطی انتخاب می‌شود. البته این نامگذاری واکنش‌های متعددی را هم در پی داشته است که در اکثر موارد مثبت و در برخی موارد نیز منفی بوده است. به هر حال این عنکبوت کوچک که با احتساب پا‌ها تنها حدود ۲ سانت طول دارد، بیش از ۵۰۰ نفر دوست‌دار طبیعت را به تکاپو انداخت تا گامی در راه شناخت یک گونه کوچک از کشورشان بردارند. این میزان مشارکت هر چقدر هم که مقیاس آن خرد باشد، بیانگر این واقعیت است که دغدغه‌مندی در حوزه محیط زیست را نباید تنها به اخبار منفی گره زد.
آشنایی با این عنکبوت خاص
عنکبوت مذکور متعلق به یک خانواده کوچک به نام Eresidae بوده که به صورت عمومی به نام عنکبوت‌های مخملی شناخته شده و در سطح جهانی هم حدود ۱۰۰ گونه را شامل می‌شود. اعضای این خانواده، علی‌الخصوص جنس نر آن‌ها اغلب از نظر نقش و نگار زیبا هستند. جنس ماده در برخی عنکبوت‌های این خانواده، یک ویژگی منحصربه‌فرد داشته و آن درجه بالایی از مراقبت مادری است؛ در این عنکبوت‌ها، ماده عنکبوت بعد از تولد نوزادان از تخم اندام‌های داخلی‌اش را هضم کرده و آن‌ها را قی می‌کند تا بچه عنکبوت‌ها را تغذیه کند.
علیرضا زمانی، محقق مقطع دکتری واحد تنوع زیستی دانشگاه تورکو فنلاند و کاشف این گونه در این باره می‌گوید: «نهایتا وقتی که اندام‌های داخلی بدن مادر به کلی هضم شدند، جانور ماده با استفاده از سیگنال‌هایی بچه‌های خود را ترغیب به مادرخواری می‌کند؛ این رفتار یکی از شدیدترین انواع مراقبت والدینی در دنیای زنده است.»
وی همچنین به سایر خصوصیات این عنکبوت‌ها می‌پردازد و می‌گوید: «عنکبوت تازه کشف شده به جنس Eresus تعلق داشته که به واسطه رنگ‌بندی مشخص و جالب جنس نر اکثر گونه‌های آن‌ها با نام عمومی عنکبوت‌های کفشدوزکی شناخته می‌شوند؛ این رنگ‌بندی احتمالا نوعی تقلید از کفش‌دوزک‌ها نیز می‌باشد که در طی تکامل برای دور کردن شکارچیان احتمالی در این عنکبوت‌ها به وجود آمده است؛ در مقابل، جنس ماده که جثه‌ای مشخصا بزرگ‌تر دارد، رنگ‌بندی یکنواخت‌تری داشته و به رنگ سیاه یا خاکستری دیده می‌شود.
این عنکبوت‌ها بخش عمده زندگی خود را در لانه‌های ابریشمی خود در زیرزمین، داخل حفرات یا میان پوشش‌های گیاهی گذرانده و تنها نر‌های آماده برای جفت‌گیری و بچه عنکبوت‌ها هستند که لانه را ترک می‌کنند.»
اهمیت نوآوری در نامگذاری علمی
بسیاری از محققان ایرانی در نامگذاری علمی گونه‌های جدید از نام‌هایی عمومی و مربوط به نام ایران (مثلا Asaccus iranicus) یا سرزمین پارس (مثلا Eumeces persicus) استفاده می‌کنند، اما علیرضا زمانی که مسوول هماهنگ‌کننده بانک اطلاعاتی ایران در پروژه موسوم به کاتالوگ عنکبوت‌های جهان واقع در موزه تاریخ طبیعی برن (سوییس) است و در مدیریت بانک اطلاعاتی عنکبوت‌های ایران هم مشارکت دارد، در این زمینه نوآوری‌های جالبی داشته که البته به مذاق عده زیادی از محققان ایرانی هم گویا خوش نیامده است.
این محقق جوان که معتقد است مردم عادی هم می‌توانند در نامگذاری علمی گونه‌ها مشارکت داشته باشند، توضیح می‌دهد: «من به عنوان فردی که در حوزه جانورشناسی فعالیت می‌کند، همیشه این دغدغه را داشته‌ام که به نوعی مردم را با طبیعت آشتی دهم؛ مخصوصا که حوزه کاری من زیستمندانی را شامل می‌شود که برای عموم جامعه جذابیت چندانی ندارند. یکی از ایده‌های من در این راستا، نام‌گذاری‌های نسبتا متفاوت با عرفی بود که به همراه همکارانم روی گونه‌های مختلف انجام دادیم. این کار‌های جدید باعث بهتر دیده شدن این گروه از موجودات توسط افراد غیرمتخصص می‌شود.»
زمانی در ادامه می‌گوید: «یک ایده دیگر هم همین نامگذاری علمی و انتخاب نام گونه جدید توسط افراد علاقه‌مند است چرا که معتقدم کلیه زیستمندان در این جغرافیای منحصربه‌فرد را باید میراثی ارزشمند تلقی کرد. خوشبختانه این ایده هم با مشارکت دغدغه‌مندان و همکارانم در سایت گلونی به سرانجام خوبی رسید.»
او در پاسخ به این سوال که نامگذاری علمی چقدر اهمیت دارد، می‌گوید: «این نام در اصل نامی ماندگار برای یک موجود زنده بوده و سهیم کردن مردم در این جاودانگی باعث می‌شود که توجه آن‌ها به اهمیت این موجودات جلب شود؛ این به نوبه خود ارزشمند است، چون می‌تواند در حفظ آن گونه تاثیرگذار باشد. مجموعه قوانینی برای نامگذاری علمی گونه‌های زیستی تعریف شده که در آن به عنوان مثال روش نامگذاری گونه گیاهی با جانوری تا حدودی متفاوت است.
افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، معمولا یا صفت به خصوص آنگونه یا محل کشف آن و دامنه پراکنشش یا زیستگاهش یا حتی نام افراد شناخته‌شده را برای نامگذاری گونه مورد نظر انتخاب می‌کنند. لازم به ذکر است که نامگذاری یک گونه زیستی به نام یک فرد یکی از بالاترین افتخارات محسوب شده و فرق نمی‌کند که اینگونه زیستی آهو باشد یا پروانه یا حتی یک باکتری، چون نام‌های زیستی در دنیای علم برای آن گونه جاودانه هستند.»
وی در پاسخ به این سوال که آیا ثبت نام یک عنکبوت به نام یک هنرمند برجسته یا فرد برجسته، توهین تلقی می‌شود یا خیر، می‌گوید: «این دیدگاه که عده‌ای دارند و معتقدند ثبت نام یک فرد برجسته به یک گونه جانوری توهین است، از اساس کاملا اشتباه است و برعکس افتخاری است که به واسطه احترام صورت می‌گیرد.
من اصرار دارم که این کار را با دید فرهنگ‌سازی صحیح برای حفاظت از طبیعت و زیستمندانش مدنظر قرار دهیم. نام‌گذاری‌های علمی به نوعی ترکیب هنر و علم بوده و ما از طریق آن می‌توانیم دنیا را با این زیبایی‌ها آشنا کنیم. نام علمی باید داستانی برای گفتن داشته باشد، به عنوان مثال داستان این گونه عنکبوت در آینده این خواهد بود که جمعی از دغدغه‌مندان محیط زیست ایران گردهم آمدند و در نامگذاری‌اش مشارکت کردند.»
مروری بر نام‌های پیشنهادی
نوید ولی‌زاده، کارشناس ارشد آمار زیستی که از طرف سایت گلونی در این نامگذاری حضوری فعال داشته درباره پروسه کار می‌گوید: «این نامگذاری برای اولین بار در ایران اجرا شد که هدف از این کار مشارکت عموم مردم در مراحل نامگذاری یک گونه جدید بود تا از این طریق بتوانیم دوستی و آشنایی بیشتری با محیط زیست ایجاد کنیم.
انتخاب نام این گونه از خطه کردستان با استفاده از نظرسنجی در دو مرحله انجام گرفت. ابتدا در مرحله اول فرمی تهیه شد که بر روی سایت پایگاه خبری گلونی بارگذاری شد و به مدت ۱۳ روز در اختیار عموم قرار گرفت. ۳۱۷ نفر در این نظرسنجی شرکت کردند و نام‌های مدنظر خود را ثبت کردند. بر اساس داده‌های ثبت شده در مرحله اول ۴۳ درصد نام‌ها بر اساس رنگ این گونه عنکبوت ثبت شده بود. پس از ارزیابی و امتیازبندی‌های انجام شده توسط داوران از ۳۱۷ نام ثبت شده، ٩ نام به تایید نهایی رسید که اسامی آن‌ها به این شرح است:
١- agrinus: برگرفته از آگرین که در زبان کردی به معنی آتش است؛ اشاره به رنگ سرخ این گونه.
٢- chiya: در کردی به معنی کوه است. همچنین اشاره به نام انجمن محیط زیستی چیا و تلاش آنان در حفظ محیط زیست.
٣- ibnohanzabahi: به نام ابن حنزابه، یکی از قدیمی‌ترین مجموعه داران خزندگان و حشرات در تاریخ جوامع اسلامی.
۴- jaljalokanus: برگرفته از جالجالُک که در زبان کردی به معنی عنکبوت است.
۵- kaklasuranus: تلفیقی از کاکله میشان که در زبان کردی به معنای عنکبوت است و سور به معنای قرمز.
۶- madjnooniani: به احترام استاد هنریک مجنونیان نویسنده مترجم و فعال محیط زیست.
٧- pazirikus: اشاره به قالی پازیریک، قدیمی‌ترین فرش جهان از دوره هخامنشیان و شباهت طرح پشت این عنکبوت با آن.
٨- shajarianorum: به افتخار و احترام محمدرضا شجریان موسیقی‌دان و خواننده سبک اصیل ایرانی و فرزندش همایون.
٩- soranus: اشاره به زبان سورانی و سور که در زبان کردی به معنای قرمز است.
ولی‌زاده در ادامه می‌افزاید: «در مرحله دوم و پایانی ٩ نامی که با نظر هیئت داوران انتخاب شدند، به مدت ۱۰ روز بر روی سایت گلونی به رای‌گیری گذاشته شد که در پایان روز دهم نتایج این رای‌گیری به این شرح است: در مجموع ۵۳۹ نفر در در رای‌گیری نهایی شرکت کردند و در نهایت agrinus با اختلاف و با کسب ٢٠٣ رای (٣٧.٧ درصد آرای کل) انتخاب شد. بعد از آن به ترتیب madjnooniani با ۶٨ رای (۱۲.۶ درصد)، jaljalokanus با ۶۶ رای (۱۲.۲ درصد)، pazirikus با ۶٠ رای (۱۱.۱ درصد)، soranus با ۵۵ رای (۱۰.۲ درصد)، chiya با ٣٢ رأی (۵.۹ درصد)، kaklasura nus با ۳۲ رای (۵.۹ درصد)، shajarianorum با ٢٠ رای (٣.٧ درصد) و ibnohanzabahi با ٣ رای (۰.۶ درصد) در ردیف‌های دوم تا نهم قرار گرفتند.»
ولی‌زاده همچنین می‌گوید: «من معتقدم که در روزگاری که خبر از انقراض گونه‌ها می‌شنویم، وجود این عنکبوت و شوق انتخاب نام برای آن، امیدی برای زمین است.»