میراث بازرگان برای ما

 

فرارو- مراسم بیست وپنجمین سالگرد درگذشت مهدی بازرگان با عنوان: بازرگان، اصلاحات و نقد انقلاب روز پنجشنبه ۲۶ دی ماه، در کانون توحید تهران برگزار شد.

به گزارش فرارو، دکتر بیژن عبدالکریمی دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی در این مراسم، به میراثی که از بازرگان برای ما برجای مانده اشاره کرد و به شکل مفصل این موضوع را بررسی کرده که در ادامه از نظر خوانندگان محترم می‌گذرد.

 

همان گونه که یکی از دوستانم، یعنی دکتر سیدجواد میری، در یکی از یادداشت هایش در خصوص مهندس مهدی بازرگان، به درستی فرموده اند، درد‌ها و مسائل بنیادینی که نخستین نخست وزیر انقلاب ایران نه فقط برای جامعه ایران بلکه برای سراسر عالَم اسلام تشخیص داده بود، عبارت بودند از: ۱. عقب افتادگی فکری و انحطاط دینی و مذهبی و عدم آشنایی مسلمان با جهان نو ۲. استعمار خارجی و عدم وجود استقلال ۳. استبداد داخلی و فقدان وجود نهاد‌های دمکراتیک.

تمام آثار فکری و نظری و نیز عملی، سیاسی و اجتماعی مهندس مهدی بازرگان در راستای پاسخ گویی به مصائب و بحران‌های سه گانه مذکور بوده است. در اینجا می‌کوشم به نحوی بسیار سریع و گذرا، در محدوده دقایق محدودی که در اختیارم نهاده شده است، چند جمله‌ای در خصوص اندیشه و کنش مهندس بازرگان در ارتباط با هر یک از سه معضله عالم اسلام به طور کلی و جامعه ایران به طور خاص، با توجه به شرایط تاریخی کنونی مان بیان نمایم.

برخی بازرگان را پدر روشنفکری دینی در ایران برشمرده اند. در نحوه مواجهه بازرگان با اسلام و سنت تاریخی و معنوی ما نکات بزرگ نظری و در همان حال سیاسی و اجتماعی وجود دارد.

وی به هیچ وجه به سنت تاریخی، دینی و فرهنگی خودش پشت نکرد، و در قامت یک مصلح دینی و مذهبی در ایران ظاهر شد، و به دیانت اسلام و باور‌های شیعی باوری عمیق داشت و در همان حال معتقد بود که فرهنگ دینی و معنوی ایرانی- اسلامی با خرافات و عقب ماندگی‌های بسیاری عجین شده است و در مسیر خرافه زدایی از اصلاح اندیشه دینی، به خصوص در جهت وحدت بخشی به آگاهی‌ها و تمدن مدرن با تفسیر دینی و معنوی از جهان تلاش‌های بسیار کرد.

از ارزش‌های بسیار مثبت تلاش‌های نظری بازرگان در جهت فاصله گیری از فهم سنتی و حوزوی از اسلام و ایجاد یک پارادایم نظری جدید برای احیای تفکر دینی و آشتی دادن آن با ارزش‌ها و دستاورد‌های انسان و تمدن مدرن می‌توان به نکات بسیاری اشاره کرد:

بازرگان، برخلاف بسیاری از سنت گرایان حوزوی، اجتناب ناپذیری عالم مدرن را درک کرد، و عالَم و زیست جهان مدرن را به رسمیت شناخت و برخلاف خیل انبوه سنت گرایان، عالم مدرن و اوصاف آن را اموری عارضی و زودگذر ندانست و نکوشید به نحوی ارادی، ولونتاریستیک و انقلابی با عالَم مدرن به ستیز برخیرد و دارای ادعا‌های بزرگ، همچون مقابله با غرب و تمدن جدید یا نابودی امپریالیسم و تغییر نظام جهانی و نجات همه مستضعفین عالم نیز نبود.

بازرگان درکی فقهی یا تلقی صرف سیاسی از عالم جدید نیز نداشت و، برخلاف بسیاری از سنت-گرایان ما، به خوبی دریافت که عالم جدید صرف ظهور پاره‌ای مسائل محدثه و لذا مواجهه با چند مسأله فقهی مثل پدیدار‌های بانک ها، بیمه، صندوق‌های بازنشستگی و ... نیست و دریافته بود که جهان و ارزش‌ها و ادب آن تغییر کرده است و اهمیت یگانه و ویژه علوم و تکنولوژی جدید را، که برای نخستین بار در تاریخ بشر چهره کره زمین را در معنای حقیقی کلمه، تغییر داده است، در می یافت.

بازرگان با انحصارگرایی در فهم دین و تفسیر روحانیت محور از اسلام مخالف بود و دین وی بر اساس اصطلاحات هانری برگسون نه از سنخ دین بسته بلکه از نوع دین باز و گشوده بود، یعنی دینی که با همه سنن و فرهنگ‌های بشری، به خصوص با جهان و تمدن جدید با نوعی گشودگی و پذیرش مواجهه داشت.

بازرگان عقب افتادگی تاریخی نهاد‌های سنتی و بیگانگی آنان با جهان و زبان معاصر را به خوبی درک کرد، و در دانشگاه های ما با زبان و ادبیات تازه ای، به خصوص با تکیه بر دستاور‌های علوم جدید، کوشید به دفاع از اسلام و تفکر دینی و معنوی در جهان کنونی برخیزد. وی با زبان و ادبیات جهان معاصر بیگانه نبود و به تعبیر یکی از عرفا، شیخ چند کتاب بود و هم با زبان سنت و هم با زبان تمدن جدید آشنا بود و به خوبی دریافت که یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مقولات دوره جدید، مؤلفه «آزادی» است و بدون به رسمیت شناخته شدن این مؤلفه به هیچ وجه نمی‌توان با جهان، جوامع و انسان مدرن ارتباط برقرار کرد.

با این وصف، و علی رغم آن که نهضت فکری و اصلاح دینی بازرگان در جریانات بعدی و در شخصیت‌ها و مراحل بعدی جریان روشنفکری دینی ادامه یافت و به همین اعتبار جامعه ما را بسیار تحت تأثیر قرار داد، لیکن گفتمان فکری و نظری او به دلیل فقدان مبانی حِکمی و فلسفی مستحکم، و تأثیرپذیری از نوعی علم گرایی، سیانتیسم و پوزیتیویسمی بسیار خام و نااندیشیده، و با توجه به تحولات بسیار ژرفی که جهان در این نیم قرن اخیر با آن روبرو بوده است تا آنجا که ما به دلیل ظهور شرایط پست مدرن با دومین شکاف تمدنی خود، یعنی علاوه بر تعارضات عالم مدرن با عالم سنتی ما، بلکه با تعارضات عالم پسامدرن با خود عالم مدرن و لذا با عالم سنتی نیز روبرو هستیم، طبیعی است که گفتمان اصلاح دینی بازرگان به همان شکل و شمایل پیشین و بدون بازنگری‌های اساسی نمی‌تواند به مسائل و بحران‌های نظری کنونی ما پاسخ دهد.

دومین درد اصلی و مسأله بنیادین بازرگان مسأله استعمار خارجی بود. حضور فعال او در نهضت ملی نفت، حمایت مستمرش از دکتر محمد مصدق، رهبر بزرگ و برجسته نهضت ضداستعماری ایرانی، که از نقش و اثرگذاری تاریخی در ظهور نهضت‌های ضداستعماری در سراسر جهان، به خصوص در خاورمیانه برخوردار بوده است، و شرکت بازرگان در نخستین کابینه مصدق و پذیرش مسئولیت ریاست هیئت خلع ید از شرکت نفت انگلیس همه و همه جهت گیری ضد استعماری وی را به خوبی نشان می‌دهد.

اما متأسفانه، در روزگار کنونی، علی رغم آن که مسأله استعمار، امپریالیسم و سلطه ظالمانه نظام جهانی کماکان مسأله اکثر جوامع جهان، به خصوص جوامع عالم اسلام و به خصوص کشور ماست، لیکن این مسأله بسیار سرنوشت ساز و تعیین کننده، و مفاهیمی، چون «استعمار»، «امپریالیسم» و «سلطه نظام جهانی» از ذهن، اندیشه، احساس، کنش و حتی از زبان و ادبیات بخش وسیعی از روشنفکران جهان، از جمله روشنفکران ایرانی حذف شده است.

در روزگار ما متأسفانه در سراسر جهان نیروی نفی ایی - جز گفتمان انقلابی حاکم در ایران- دیده نمی‌شود و نیرو‌های نفی خود به بخشی از نیرو‌های اثبات و دفاع از وضعیت موجود جهانی تبدیل گشته اند. البته ناگفته نماند که گفتمان انقلابی موجود در جامعه ایران نیز از نارسایی‌های بسیاری رنج می‌برد.

مهدی بازرگان به عنوان اولین نخست‌وزیر ایران پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، که نُه ماه ریاست دولت موقت را برعهده داشت، به هیچ وجه حاضر نشد به هر قیمتی و با زیر پا گذاشتن اصول و پرنسیب سیاسی و اخلاقی خود، به حفظ قدرت بپردازد، لذا پس از اشغال سفارت آمریکا، به دلیل اختلاف‌هایی که با آقای خمینی و حزب جمهوری اسلامی داشت، به سهولت از قدرت کناره گرفت و از مقام نخست‌وزیری استعفا داد.

اکثر وزرای دولت بازرگان را اعضای نهضت آزادی و جبهه ملی تشکیل می‌دادند و این موضوع نیز یکی از اموری بود که سبب اختلاف وی با رهبر انقلاب شد. یکی دیگر از اختلافات اساسی بازرگان با رهبری انقلاب بر سر مسئله ولایت فقیه بود که بازرگان و اعضای دولت او با آن کاملاً مخالف بودند و برای جلوگیری از تصویب آن، دولت بازرگان تصمیم به انحلال مجلس خبرگان را داشت. لیکن، آقای خمینی در مقابل انحلال مجلس برای جلوگیری از تصویب ولایت فقیه، واکنش نشان داد و مانع آن شد و نیرو‌های به اصطلاح انقلابی نیز هوادار ایشان بودند و در مقابل نخست وزیر، از رهبر انقلاب حمایت کردند؛ لذا کابینه او استعفا داد.

با وجود همه این اختلاف اساسی، بازرگان و یارانش هیچ یک حاضر نشدند به زیر بیرق استعمار و قدرت‌های جهانی رفته، و در مقام یک اپوزیسیون از امکانات، بودجه‌ها و رسانه‌های نظام سلطه برای ابراز مخالفت هایشان با حکومت ملی کشورشان بهره برند، بلکه آنان در این کشور ماندند، تضییقات و آزار و اذیت‌ها و زندان را به جان خریدند و نهایتاً نیز در همین سرزمین جان به جان آفرین تسلیم کردند، اما چارچوب‌های اساسی کنش سیاسی در کشور را فرو نریختند و مرز‌ها را مخدوش نکردند و از این طریق تیغ به دست زنگی مست استبداد داخلی نسپردند.

بازرگان از معدود سیاست‌مدارانی بود که پس از فتح خرمشهر، بسیار صریح و شفاف، با ادامه جنگ ایران و عراق مخالفت کرد. وی در سال ۱۳۶۷ در نامه‌ای به رهبر انقلاب وقت، یادآور شد که نهضت آزادی از سال‌ها پیش مخالف ادامه جنگ بوده و هست و سپس به مصائب و فجایعی که ادامه جنگ به وجود خواهد آورد اشاره می‌کند و ادامه جنگ را عامل نابودی می‌خواند. در همین فاصله، بازرگان در سال ۱۳۶۴، برای انتخابات ریاست جمهوری ایران ثبت نام کرد، اما شورای نگهبان او را رد صلاحیت کرد.

با این وصف بازرگان و یارانش هرگز به کینه توزی و کینه پراکنی نسبت به حاکمیت مبادرت نورزیدند و به فضا‌های پوپولیستی و دشمنی جویانه رسانه‌های خارجی تن ندادند و حتی، درست در زمانی تحت شدیدترین تضییقات و آزار و اذیت‌ها بودند، مهندس عزت الله سحابی تجربیاتش را در اختیار سازمان برنامه و بودجه قرار می داد و دکتر ابراهیم یزدی محل مشورت وزارت امور خارجه قرار می‌گرفت و آن‌ها ابایی از این نداشتند که به حاکمیتی که شدیدترین انتقادات را بدان داشتند در جهت حل مسائل ملی یاری رسانند.

حال، این رویه سیاسی را مقایسه کنید با روزگار ما که بخشی از شبه روشنفکران و جوانان خام ما نه تنها اصلاً به مناسبات استعماری و نظام سلطة جهانی توجه نداشته، بلکه فاجعه آمیزتر آن است که آمریکا و غرب را به منزله فرشته نجات می‌نگرند و همسو با آنان تفسیر‌های آنان را بازگو می‌کنند. در تلقی خام این گروه تنها کافی است ما دستمان را به سوی غرب و آمریکا برای دوستی دراز کنند، آنان نیز خیلی گرم دستان ما را خواهند فشرد و مشکلات کشور به سهولت آب خوردن حل خواهد شد!

آیا اینجانب خواهانم به دفاع از وضع موجود و توجیه همه سیاست‌های داخلی و بین المللی حاکمیت بپردازم؟ به هیچ وجه. این ناجوانمردانه‌ترین تهمتی است که به فردی، چون بنده می‌توان زد. آنچه من خواهانم بر آن تأکید ورزم این است که ما ایرانیان، اعم از پوزیسیون و اپوزیسیون، دولتمرد و روشنفکر، حوزوی و دانشگاهی، عوام و غیرعوام باید برای خودمان در خصوص حیات سیاسی و اجتماعی خودمان به یک چارچوب ملی و یک اجماع دست پیدا کنیم، و در این راستا البته که حاکمیت سیاسی را نیز باید به نقد کشید. اما سخنم در این است که این همه ماجرا نیست و برای نجات کشور خود جریان روشنفکری و اپوزیسیون نیز به نقد‌هایی اساسی نیازمند است و منش سیاسی بزرگانی، چون بازرگان و برخی یاران برجسته اش الگوی بسیار شایسته و مناسبی برای نیل به یک چنین چارچوبی می‌تواند باشند.

سومین مسأله بازگان استبداد داخلی و فقدان وجود نهاد‌های دمکراتیک در کشور بود. این مسأله کماکان مسأله بخش وسیعی از جهان، از جمله عالم اسلام و به خصوص جامعه خود ماست. در شرایط کنونی کشور ما نیز تلاش به منظور نیل به نهاد‌ها و جامعه ای دمکراتیک به گفتمان غالب اکثر روشنفکران، دانشگاهیان و جوانان جامعه تبدیل گردیده است.

اینجانب، علی رغم احترام به همه کوشش‌های مستمر مهندس بازرگان و همه روشنفکرانی که دغدغه آزادی و نیل به جامعه دمکراتیک را دارند، لیکن نمی‌توانم از بیان این حقیقت خودداری ورزم که بازرگان بزرگ نیز، همچون خیل انبوه روشنفکران، دانشگاهیان و جوانان ما هرگز درنیافت که نیل به آزادی‌های اجتماعی و سیاسی و تحقق یک جامعه دمکراتیک امری صرفاً فرهنگی یا حتی امری سیاسی نیست بلکه حاصل ظهور جامعه مدنی و این امر خود حاصل مناسبات اجتماعی و اقتصادی بنیادی تری است که در طی یک تاریخ چند قرنه در جوامع غربی روی داده و این مناسبات منجر به ظهور نهاد‌های دمکراتیک شده است. لیکن تاریخ جوامعی همچون جوامع ما از اساس با تاریخ کشور‌های غربی متفاوت است.

بازرگان بزرگ و یارانش، همچون خیل انبوه روشنفکران ما هرگز به این پروبلماتیک نیندیشیده اند که در جوامع توسعه نایافته ای، چون جامعه ایران، که به دلیل تاریخ خاص خود، هرگز جامعه مدنی، به معنای حقیقی کلمه، یعنی طبقه‌ای اقتصادی و اجتماعی، که بتواند نقش واسطه، میانجی و پل ارتباطی را میان جامعه و قدرت سیاسی ایفا کند، چگونه می‌توان نهاد‌های دمکراتیک را تحقق بخشید؟

بازرگان بزرگ و یارانش، درست همچون بخش عظیم جامعه روشنفکری و اپوزیسیون ما هرگز درنیافتند که آزادی و دمکراسی، بیش از آن که یک امر فرهنگی، روان شناختی یا اخلاقی و تابعی از نیات و انگیزه‌های حکومت گران باشد، نحوه‌ای از واقع بودگی و هستی اجتماعی است و تا زمانی که این واقع بودگی و هستی اجتماعی تغییر نیابد، انقلاب‌های سیاسی و سرنگونی حکومت‌ها نیز نمی‌توانند آزادی، دمکراسی و نهاد‌های دمکراتیک را به ارمغان آورند.

بازرگان بزرگ نیز همچون اکثر قریب به اتفاق اقشار و لایه‌ها و گروه‌ها و جریانات اجتماعی ما، کم‌تر به این پرسش اندیشید که در جوامع توسعه نایافته ای، چون جامعه ما، که پدیدار ملت - دولت مدرن در آن شکل نگرفته است و فاقد نهاد‌ها و نیرو‌های تاریخی‌ای است که در غرب به ظهور پدیدار ملت - دولت مدرن منتهی گشته است، خشونت ذاتی دولت‌های شبه مدرن را چگونه و با کدامین نیرو‌های تاریخی می‌توان کنترل کرد؟

متأسفم از این که باید بگویم حتی بازرگان بزرگ نیز، همچون اکثر روشنفکران ناروشنفکر ما، در فضایی اثیری و غیرتاریخی، یعنی بر اساس الگو‌های جوامع طبیعی و فرآیند تاریخی ظهور ملت- دولت‌های مدرن در جوامع توسعه یافته غربی اندیشید و چشم انتظار ظهور همان نتایج و ثمرات در سرزمین و زیست جهان دیگری بود که از اساس و به لحاظ تاریخی با جوامع غربی بسیار فاصله دارد.

متأسفانه، بازرگان بسیار عزیز و گرامی نیز همچون اکثر قریب به اتفاق روشنفکران دیار ما، درکی از تاریخیت نهاد‌های مدرن غربی، همچون نهاد ملت - دولت مدرن، جمهوریت، پارلمانتاریسم، تفکیک قوا، حقوق بشر، دموکراسی نداشته، چشم انتظار ظهور این پدیدار‌های مدرن در دل جامعه‌ای بود که فاقد نیرو‌های تاریخی جوامع غربی و نهاد‌های حاصل از آن است.

بازرگان بزرگ و دست پروردگانش، درنیافتند که بسیاری از کنش‌های سیاسی و اجتماعی حاصل مناسبات و موقعیت اجتماعی و تاریخی ما و نه حاصل اراده ها، ذهنیت‌ها یا پروژه‌های اشخاص و سیاستمداران است.

همان گونه که بار‌ها اشاره کرده ام، اکثر قریب به اتفاق روشنفکران ما، از جمله بازرگان بزرگ، مانند خیل عظیم عوام و توده ها، درکی روانشناسانه، فردی، ایدئولوژیک، اخلاقی، غیرساختاری، غیرفرآیندی و غیرتاریخی از مسائل و بحران‌های ما، از جمله پدیدار استبداد و استبدادگرایی در جوامعی مثل جامعه ما دارند؛ لذا آن‌ها فاقد نگاهی جامعه شناختی، کل گرا، ساختاری، فرآیندی و تاریخی از مسائل و بحران‌های ما هستند. به همین دلیل است که حدود دو قرن است که از انقلاب مشروطه تاکنون ما دور خود می‌چرخیم و به فهم درستی از مسائل مان نایل نشده ایم تا بتوانیم راه حل مناسبی بیابیم.

اما در بازرگان و منش سیاسی او، دو ویژگی وجود داشت که برای امروز ما بسیار درس آموز است، و متأسفانه این دو ویژگی در اکثر نیرو‌های منتقد نظام سیاسی در شرایط کنونی دیده نمی‌شود:

۱. اولاً، بازرگان و دست پروردگانش هیچ گاه حاضر نبودند به توجیه حرکت در مسیر تحقق آرمانی از نظر من، در شرایط کنونی، توهمی به نام آزادی و دمکراسی «موجودیت کشور» را به خطر اندازند. لیکن، بسیاری از نیرو‌های منتقد و اپوزیسیون ما در شرایط کنونی فراموش کرده اند که آرمان‌های دمکراتیک یا عدالت خواهانه تنها و تنها زمانی از امکان و شانس تحقق برخوردار خواهند بود که کشوری به نام ایران، در کلیت و تمامیتش باقی بماند و در صورت به خطر افتادن جدی موجودیت کشور نه از تاک نشان خواهد ماند از تاک نشان.

۲. ثانیاً، بازرگان و یارانش، هرگز آماده نبودند به بهانه و توجیه مبارزه سیاسی آنچنان بر طبل دو قطبی شدن جامعه و قرار دادن برادر در برادر بکوبند تا آنجا که وحدت ملی و روح مشترک ما آنچنان آسیب بیند که در شهر‌ها و خیابان‌های کشور بخشی از مردم در برابر بخش دیگری از مردم، یا بخشی از جوانان و دانشجویان در برابر بخشی دیگر صف آرایی کرده، زمینه‌های درگیری‌های خیابانی را فراهم آورند.

به گمان بنده، برای بازرگان و دست پروردگانش کشور شدن کشور و ایران شدن ایران شرط ضروری تحقق هر گونه آرمانی، از جمله آزادی، عدالت و توسعه بوده است و به یقین ما نیز باید چنین بیندیشیم و چنین عمل کنیم.