سید احمد عسکری*؛ چگونه روزنامه نگاری تحقیقی می تواند جلوی فساد، جرایم سازمان یافته و پنهان کاری سیستماتیک را بگیرد؟
خلاصه فیلم
فیلم اسپات لایت، نگاهی اخلاقی به یک داستان واقعی دارد. در این فیلم، روزنامه بوستون گلوب با بکارگیری روزنامه نگاری تحقیقی موفق می‌شود در مواجهه با یک مسئله غیراخلاقی به افشای سوءاستفاده از کودکان توسط کشیش‌های کلیسای کاتولیک بوستون در ایالت ماساچوست آمریکا بپردازد و با نوشتن ۶۰۰ مقاله درباره این رسوایی که با اطلاع مقامات رده بالای کلیسا انجام می‌شد، موجب پرده برداشتن از یک سیستم فساد اخلاقی شود. اقدام گروه روزنامه‌نگاران تحقیقی این روزنامه به نام اسپات لایت به افشای سوء استفاده از کودکان توسط کشیش‌ها و پدران روحانی در ایالت‌های مختلف آمریکا، اروپا و سایر کشور‌های جهان انجامید.
معرفی فیلم: اخلاق رسانه‌ای در روزنامه نگاری اسپات لایت
فیلم اسپات لایت در فضای روزنامه پیش می‌رود و سردبیر جدید روزنامه بوستون گلوب به نام مارتی بارون در جستجوی سوژه‌ای جدید برای جذاب‌تر کردن این روزنامه است. پیدا کردن راهی برای جذاب کردن روزنامه برای مخاطبانش اگرچه مدنظر سردبیر جدید است، اما هدف بزرگتری در ادامه فیلم حاصل می‌شود. سردبیر جدید با رابی رابینسون، سردبیر گروه روزنامه نگاران تحقیقی این روزنامه به نام اسپات لایت برای رسیدن به سوژه‌ای جدید دیدار می‌کند. اسپات لایت، تیم تحقیقاتی شاخته شده‌ای متشکل از چهار روزنامه‌نگار تحقیقی است که چندین ماه و حتی نزدیک به یک سال بر روی سوژه‌های خاص همانند پرونده‌های مسئله‌دار پروژه‌های ساختمانی یا پلیس محلی به صورت محرمانه تحقیق می‌کنند و در پایان نتیجه گزارش‌های خود را در قالب مقالات تحقیقی منتشر می‌کنند.
بارون، سردبیر جدید، خبری درباره یک موضوع غیراخلاقی در خصوص تجاوز به کودکان توسط یک کشیش در روزنامه بوستون گلوب خوانده است؛ کشیشی که ظرف سی سال گذشته در چند ناحیه به چند کودک تجاوز کرده و هشتاد شاکی داشته است. خبر تجاوز کشیش گئوگان تنها در حد یک ستون در روزنامه چاپ شده بود و خبر تکمیلی از آن منتشر نشده بود. سابقه خبر نشان می‌داد که وکیلی به نام میچل گارابدیان ادعا کرده بود که نه تنها کشیش جان گیگان به کودکان تجاوز جنسی کرده است بلکه مهمتر اینکه مافوق او در کلیسای کاتولیک به نام کاردینال لاو نیز پانزده سال از این موضوع خبر داشته، اما سعی در لاپوشانی و تطمیع خانواده‌های آسیب دیده داشته است. این وکیل ادعا کرده بود که می‌تواند حمایت کاردینال لاو از کشیش خاطی را ثابت کند. این سوژه، نظر سردبیر جدید را جلب کرد.
این تیم روزنامه نگاری تحقیقی سعی دارند اسناد محرمانه دادگاه از سوءاستفاده کشیش به کودکان را اجازه انتشار عمومی بگیرند. همچنین در طول تحقیقات این روزنامه‌نگاران، مصاحبه با عضوی از انجمن حمایت از قربانیان به اسم باقیمانده دارند که این فرد ادعا می‌کند که فقط او ۱۳ کشیش در بوستون می‌شناسد که به سوءاستفاده از کودکان پرداخته است.
گروه اسپات لایت در مسیر تحقیق خود به موضوع مهمی دست یافت که فقط از مسیر روزنامه‌نگاری تحقیقی می‌توانست از مرز یک خبر جزئی بگذرد و آن اینکه تجاوز به کودکان نه یک مورد حادثه و صرفاً مربوط به تخطی یک کشیش بلکه فراتر از انتظار اولیه، پای ۹۰ کشیش در ایالت ماساچوست را به میان کشیده است. اهمیت موضوع زمانی بیشتر می‌شود که مسئله از یک «مورد» به یک «سیستم «و الگوی فساد تبدیل شود. دست یافتن روزنامه نگاری تحقیقی به الگوی سیستماتیک سوءاستفاده از کودکان توسط کشیش‌های کاتولیک در ماساچوست یک کشف مهم بود که اهمیت آن از آن‌جا بیشتر می‌شد که اسقف اعظم بوستون نیز از آن مطلع بوده، ولی روی آن سرپوش گذاشته است.
روند پیشرفت گروه روزنامه‌نگاری تحقیقی اسپایت لایت در پرونده سوءاستفاده از کودکان توسط کشیش گیگان به آمار بیشتری از کشیشان متجاوز رسید و یکی از منابع خبری این تیم روزنامه‌نگاری در ادامه روند تحقیقات ادعا کرد: تحقیقات من نشان می‌دهد که ۶ درصد از تمام کشیش‌ها، هیجانان جنسی خود را با کودکان ارضاء می‌کنند؛ بنابراین در بین ۱۵۰۰ کشیش بوستون باید حدود ۹۰ کشیش خاطی باشد.
اسپایت لایت با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای دفتر روزنامه و کتاب مرجعی که دفتر اسقف اعظم هر ساله منتشر می‌کند به فهرست از کشیش‌هایی دست یافت که با عناوین خاصی مثل مرخصی استعلاجی، غیببت با اجازه قبلی و ... به نواحی دیگر منتقل شده بودند و اسمی از تجاوز جنسی به میان نیامده بود.
این گروه از روزنامه نگاران تحقیقی برای کشف ابعاد پیچیده این پدیده غیراخلاقی به مصاحبه با قربانیان، وکیل قربانیان، وکیل کلیسا، مطالعه اسناد قضائی، گزارش‌های خبری و مراجعه به منابعی از درون کلیسا پرداختند و در نهایت سیر تحقیقات گروه اسپایت لایت از یک کشیش متجاوز به ۸۷ کشیش رسید و در قالب مقاله‌های تحقیقی در روزنامه بوستون گلوب چاپ شد. بعد از انتشار این گزارش‌ها و مقالات تحقیقی در روزنامه بوستون گلوب، ابعاد پرونده سوءاستفاده از کودکان گسترده‌تر شد و قربانیان زیادی با دفتر روزنامه تماس گرفتند و برای افشای راز سوء استفاده توسط کشیش‌های کلیسا اعلام آمادگی کردند.
این روزنامه با افشای پرونده سوءاستفاده از کودکان و سرپوش گذاشتن کلیسا بر روی این رسوایی کشیش‌ها و پدران روحانی به آگاهی‌بخشی عمومی در ایالت ماساچوست، سایر ایالت‌های آمریکا و سایر کشور‌های جهان کمک کرد. نتیجه روزنامه‌نگاری تحقیقی اسپایت لایت این شد که لیست سوءاستفاده کنندگان از کودکان توسط کشیش‌ها و دست داشتن کلیسا در آمریکا و سایر نقاط دنیا افشا شد. گزارش گروه روزنامه نگاری تحقیقی روزنامه بوستون گلوب از کودک‌آزاری توسط کلیسای کاتولیک منجر به جایزه پولیتزر «خدمت به عموم» در سال ۲۰۰۳ برای این روزنامه شد.
مزیت روزنامه نگاری تحقیقی به جامعه بشری، نماد مسئولیت پذیری مطبوعات و متناسب با جایزه‌ای است که این روزنامه دریافت کرد: جایزه پولیتزر خدمت به عموم.
نقد فیلم: اصل بنیادین مسئولیت اجتماعی در روزنامه نگاری تحقیقی اسپات لایت
فیلم اسپات لایت آیینه تمام نمای اخلاق رسانه‌ای و سلوک حرفه‌ای روزنامه‌نگاری است. در این فیلم به خوبی جایگاه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای را در برابر روزنامه‌نگاری زرد و یا روزنامه نگاری تجاری به نمایش گذاشته می‌شود. روزنامه بوستون گلوب نشان داد که در تقابل خیر و شر و یا در تضاد سود در برابر مسئولیت پایبند به اخلاق رسانه‌ای و اصل بنیادین مسئولیت اجتماعی است. آن گونه که در کتاب بحران وجدان اشاره شده است، در برخی موارد، ناشران و صاحبان رسانه‌های خبری، تنها مسئولیت و وظیفه خود را کسب درآمد ذکر می‌کنند. در حالی که مطبوعاتِ مسئول و قابل دسترس، مطبوعاتی است که در آن افراد بتوانند بگویند «این کار اشتباه است».
بارون، سردبیر جدید روزنامه بوستون گلوب در جلسه با کاردینال لاو، موضع خود را با اصل مسئولیت اجتماعی و مسئولیت مطبوعات روشن می‌کند و در پاسخ به همکاری نزدیک بین روزنامه و کلیسا اذعان می‌کند که یک روزنامه برای داشتن بهترین عملکرد باید مستقل باشد. با این زاویه نگاه است که سردبیر در تضاد بین اعتبار کلیسا و حقوق کودکان قربانی تجاوز جنسی، جانب عموم را می‌گیرد و به دلیل همین رویکرد اخلاقی است که جایزه پولیتزر خدمت به عموم را دریافت می‌کند.
سختی‌ها و مخاطرات پیش پای این روزنامه نگارانی که در تضاد با نهاد‌های قدرت در جستجوی حقیقت هستند در فیلم اسپات لایت با دقت به نمایش گذاشته می‌شود. در یک سکانس فیلم می‌بینیم که یکی از بازیگران می‌گوید: شکایت یک روزنامه از کلیسا یک داستانه! اما کشف حقیقت به یک دغدغه فردی، مسئولیت اجتماعی و اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری این تیم روزنامه نگاری تبدیل می‌شود و برای رسیدن به آن، همه سختی‌ها و فشار‌ها را متحمل می‌شوند.
تلاش برای پنهان کاری سیستماتیک، فشار به روزنامه نگار و سازمان رسانه برای نگفتن حقیقت، طولانی شدن روند تحقیقات گروه روزنامه‌نگاری تحقیقی از جمله سختی‌هایی است که روزنامه‌نگاران تحقیقی در این فیلم با آن روبرو هستند. یکی از کشمکش‌های داستان مشکلاتی است که جلوی پای روزنامه است و حتی سود این روزنامه نیز تحت تأثیر این پرونده اخلاقی قرار می‌گیرد. در سکانسی از فیلم شاهد جلسه سردبیر با ناشر روزنامه هستیم. ناشر متذکر می‌شود که کلیسا به خاطر این پرونده، از روزنامه شکایت می‌کند و این شکایت تاثیر منفی بر روی مخاطب روزنامه دارد چراکه ۵۳ درصد مخاطبان ما کاتولیک هستند؛ بنابراین درگیرشدن با کلیسای کاتولیک توسط روزنامه‌ای که بیشتر خوانندگان آن کاتولیک است یک خطر بزرگ برای تیراژ محسوب می‌شود و اینجا است که برای مدیر روزنامه تضاد اصل سود در برابر مسئولیت شکل می‌گیرد.
روزنامه بوستون گلوب در کشمکش بین قدرت و حقیقت، تصمیم به ایفاد حق مسئولیت مطبوعات در قبال جامعه می‌گیرد. در سکانسی از فیلم، انتظار افکار عمومی از مسئولیت پذیری مطبوعات به وضوح به نمایش گذاشته می‌شود؛ جایی که ساویانو، یک جوان قربانی سوءاستفاده کشیش‌ها، از بی‌توجهی مطبوعات به این رسوایی اخلاقی و عدم پرداختن مناسب به آن طی سالیان متمادی شاکی است و روزنامه‌نگاران را متهم به بی مسئولیتی در قبال این بحران اخلاقی می‌کند و می‌گوید پوشش خبری این رسوایی در حد دو سه ستون روزنامه و بدون اخبار تکمیلی کفایت نمی‌کند.
تیم روزنامه نگاری تحقیقی اسپات لایت که در ابتدا با سوءاستفاده یک کشیش به چند کودک روبرو بود با پیشرفت مطالعات این گروه از روزنامه نگاران متوجه الگوی سوء استفاده از کودکان و مهمتر از آن پنهان کاری سیستماتیک این امر غیراخلاقی و تطمیع خانواده آسیب دیدگان توسط کلیسای کاتولیک ماساچوست شد.
پایبندی گروه روزنامه‌نگاران اسپات لایت به تحقیقاتی مبتنی بر اصل صحت، دقت و عینیت موجب شد پرونده مطالعه سوءاستفاده یک کشیش به چند کودک به آمار ۹۰ مورد از کشیشان متجاوز برسد. اسپات لایت طی سال ۲۰۰۲ حدود ۶۰۰ مقاله درباره این رسوایی منتشر کرد. تعداد ۲۴۹ کشیش و پدر روحانی در بوستون متهم به تجاوز جنسی شدند و رسوایی‌های جنسی در این مناطق و شهر‌های مختلف آمریکا همانند فیلادلفیا و لس‌آنجلس و کشور‌های مختلف دنیا همانند آلمان، استرالیا، برزیل و ... افشا شد.
اسپایت لایت فیلمی درباره جایگاه ارزشمند روزنامه‌نگاری تحقیقی است و خدمتی است که این گونه روزنامه‌نگاری می‌تواند برای آگاهی بخشی و جلوگیری از فساد، جرایم سازمان یافته و پنهان کاری سیستماتیک داشته باشد. تحقیقات بلنددامنه روزنامه‌نگاری تحقیقی این امکان را فراهم می‌کند که یک ماجرای غیراخلاقی را به یک حادثه و فرد خاطی تقلیل ندهد و ریشه و سازمان فساد را کشف کند. چراکه ریشه فساد با مجازات یک فرد خاطی خشکانده نمی‌شود و کشف الگوی فساد و سررشته‌های اصلی سازمان فساد است که ارزشمند است و موجب خیر برای جامعه و جلب رضایت افکار عمومی می‌شود. در فیلم اسپات لایت نیز سردبیر به تأثیرگذاری دست یافتن به ریشه و سازمان فساد پی برده بود و معتقد بود این جرایم سازمان یافته است که از بالا تا پایین کلیسا در آن دخیل بوده اند. باید روی سیستم تمرکز کنیم نه تک تک کشیش ها. رابی رابینسون، سردبیر تیم اسپات لایت نیز اجازه انتشار گزارش در مراحل بعدی تحقیق تا تکمیل شدن پرونده و نهایی شدن لیست کشیشان خاطی را نمی‌دهد چرا که معتقد است در این مرحله فقط چند کشیش و حتی یک کاردینال مجرم شناخته می‌شوند و نه کلیت فساد سیستمی.
فیلم برای دست یافتن به حقیقت راهی سختی را در پیش می‌گیرد و بر این باور است که نباید تنها به محکوم کردن یک کشیش بسنده کرد بلکه باید این سیستم که تجاوز کشیشان را لاپوشانی می‌کند و با تطمیع خانواده‌های کودکان قربانی به کتمان فساد اخلاقی کلیسا می‌پردازد به مبارزه برخواست. مبارزه این گروه روزنامه نگاران با فساد از مسیر آگاهی بخشی عمومی و افشای یک فساد سازمان یافته صورت می‌گیرد که مقامات بالا تا پایین کلیسا در آن دخیلند و تنها در حد و قواره یک حادثه نیست بلکه این کلیسای کاتولیک است که از کشیش‌های خاطی پشتیبانی کرده و آن‌ها را مجدد در نواحی دیگر منصوب می‌کند. رابی، سردبیر گروه اسپات لایت در ملاقات با مک لیش، وکیل کلیسا می‌گوید: اسقف‌ها سال‌ها است که پرونده آزار کودکان را با پول حل می‌کنند.
فیلم اسپات لایت، شخصیت محور نیست و از بازیگر اصلی برخوردار نیست. قهرمان جمعی در این فیلم، روزنامه نگارانی هستند که برای بیان واقعیت می‌جنگند و به مسئولیت اجتماعی مطبوعاتی خود پایبندند. اهمیت مسئولیت اجتماعی روزنامه‌نگار زمانی روشن‌تر می‌شود که در طول فیلم، رابی رابینسون، سردبیر گروه روزنامه‌نگاری اسپات لایت اعتراف می‌کند که قبل از این در سال ۱۹۹۳ لیستی متشکل از ۲۰ کشیش متخلف دریافت کرده، اما زود از موضوع گذر کرده است در حالی که رسالت حرفه‌ای و اخلاق رسانه‌ای ایجاب می‌کرد که با پوشش رسانه‌ای درخور موضوع، جلوی آسیب‌های بیشتر به کودکان گرفته شود.
روزنامه نگاری تحقیقی اسپایت لایت (۲۰۱۵) که به کشف به رسوایی سوءاستفاده جنسی به کودکان توسط کشیش‌های کلیسای کاتولیک می‌پردازد، شبیه فیلم سینمایی همه مردان رئیس جمهور (۱۹۷۶) است که به کشف رسوایی واترگیت توسط روزنامه واشنگتن پست پرداخت و هر دو فیلم یکبار دیگر، اصالت کار روزنامه‌نگاری و خدمت روزنامه‌نگاری تحقیقی به حقیقت را گوشزد می‌کنند. پایبندی روزنامه هرالد به اصل مسئولیت اجتماعی در فیلم قابل مشاهده است و در سکانسی بیشتر برجسته می‌شود که سردبیر در خصوص رسالت روزنامه اذعان می‌کند: «این گونه خبر‌ها هدف ما است».
تمرکز این فیلم بر اصل بنیادین مسئولیت اجتماعی مطبوعات است و اینکه همه باید در جامعه مسئولیت پذیر باشند. رابینسون در پاسخ به یکی از همکارانش که به نقد منبع خبر به دلیل اینکه وکیل کلیسا بوده و بر روی جرایم کودک‌آزاری سرپوش گذاشته است، می‌گوید: ما هم در روزنامه سرنخ‌هایی زیادی داشتیم، اما اقدام جدی برای جلوگیری از آن نکردیم و به عبارتی همه ما مقصیریم. اینجاست که روزنامه به «خودآزمایی انتقادی» می‌رسد که کمال مطلوب اخلاق رسانه‌ای است.
سایر اصول بنیادین روزنامه‌نگاری همانند صحت، دقت و عینیت نیز تا حدودی در روزنامه‌نگاری تحقیقی اسپات لایت مشاهده می‌شود. گزارش‌ها بدون تأیید منابع موثق منتشر نمی‌شود. سردبیر اسپات لایت با توسل به منابع متعدد سعی می‌کند اتهام این کشیش‌ها را اثبات کند؛ بنابراین یک منبع موثق به نام جیم برای تایید گزارش خود پیدا می‌کند و به او می‌گوید: گزارش ۷۰ کشیش رو نوشتم، ولی سردبیر تا تایید نشود اجازه چاپ آن را نمی‌دهد. در ادامه فیلم، منبع رابینسون صحت این لیست را تایید می‌کند و گزارش کشیشان خاطی چاپ می‌شود. پایبندی این روزنامه نگاران به منابع موثق سبب پایبندی به اصول عینیت و صحت می‌شود و اینجا است که مرز روزنامه‌نگاری تحقیقی و انتشار شایعه در فضای مجازی پررنگ‌تر می‌شود. برخلاف فضای مجازی که هر شایعه‌ای امکان انتشار پیدا می‌کند، سلوک حرفه‌ای روزنامه نگاری تحقیقی اجازه انتشار شایعه را نمی‌دهد.
تدوین سیاست‌هایی در جهت توسعه روزنامه‌نگاری تحقیقی می‌تواند به تحقق عدالت و جلوگیری از فساد سیستماتیک و همچنین جلوگیری از شایعه پراکنی و رسیدن به اطلاع رسانی بر مبنای اصول بنیادین صحت، دقت و عینیت در روزنامه نگاری منجر شود. مک‌کارتی، کارگردان فیلم اسپات لایت اذعان کرد که فعالیت روزنامه‌نگاری اسپات لایت متوقف شده است و الان بهترین زمان برای فساد است چرا که این نوع روزنامه‌نگاری سال‌ها است از بین رفته است. این در حالی است که یکی از بهترین راه‌های جلوگیری از شایعه و مبارزه با فساد، توسعه روزنامه نگاری تحقیقی است. حمایت همه جانبه سازمان رسانه، دستگاه‌های نظارتی و دستگاه قانون‌گذار از این شیوه روزنامه‌نگاری می‌تواند در پرونده‌های مربوط به فساد مالی، اختلاس، ناکارآمدی مدیریتی، سوءاستفاده و تجاوز به دانش آموزان در برخی مدارس و سایر موارد فساد اقتصادی و آسیب‌های اجتماعی که در سالیان اخیر اخبار آن در مطبوعات و فضای مجازی منتشر شده است به نتیجه مطلوب برسد و انتظار افکار عمومی نیز برآورده سازد.
دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران*