کشمکش بر سر مرمت قلعه ساسانی تهران

قلعه دختر تهران یکی از آثار و بناهای تاریخی متعلق به دوره ساسانی است که سال‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی و نداشتن دسترسی مناسب در وضعیت نابسامان قرار داشت. این اثر تاریخی در ارتفاع ۳۲۵۰ متری یکی از قله‌های تاریخی البرز مرکزی واقع شده است. امروز پس از مرمت بنا، جامعه محلی و بخشی از جامعه تخصصی مرمت شیوه‌ی مرمت اثر را مورد انتقاد قرار داده‌اند. 

به گزارش ایلنا، تهران نیز مانند مهمترین استان‌های ایران از جمله فارس دارای قلعه دختر است. داریوش شهبازی، تهران پژوه، پیشینه تاریخی قله قلعه دختر را با نامگذاری آن مرتبط می‌داند و می‌گوید: یکی از معروف‌ترین نمونه‌های استفاده از نام‌های مذهبی در دوران قبل از اسلام، ارتفاعات قلعه دختر است. ایرانیان قبل از ظهور اسلام در «خورآذین» یا همان قلعه مرتفعی که هنگام طلوع خورشید زودتر از قله‌های مجاور خود با نور خورشید روشن می‌شد، پرستشگاه ساختند. قله «قلعه دختر» تهران هم یکی از خور آذین‌هایی بود که پرستشگاهی بر فراز آن ساخته شده است. واژه دختر اشاره به ناهید دارد که الهه زایش در دین زرتشت است. بنابراین قلعه دختر یکی از پرستشگاه‌های قبل از دوران اسلامی شمیرانات است که برای نامگذاری آن از یک نام مذهبی استفاده شده است. 

دسترسی به قلعه دختر تهران از سه مسیر شرقی، غربی و شمالی البرز مرکزی ممکن است. مسیر شرقی از روستای آهار در منطقه فشم و مسیر غربی در جاده چالوس و روستای شهرستانک به قلعه دختر می‌رسد و صعود از مسیر شمالی با عبور از روستای ده تنگه، روستایی نزدیک آهار در فشم امکانپذیر است. 

قلعه دختر ساسانی قبل از مرمت

با وجود دسترسی سخت به قلعه دختر، اما مرمت‌گران سراغ بنا رفته و اقدام به بازسازی آن کرده‌اند، با این‌حال آنچه در جریان مرمت این اثرِ ثبت ملی شده، اتفاق افتاده، مورد توافق تمام کارشناسان مرمت نیست و برخی نقدهای تندی نسبت به شیوه‌ی مرمت اثر دارند. 

بومیان منطقه مرمت اثر را نمی‌پسندند

جالب‌ترین بخش ماجرا آن است که جامعه محلی و بومیان منطقه نیز نسبت به شیوه‌ی مرمتی این بنای تاریخی دوره ساسانی اعتراض دارند. اهالی روستای آهار در تماس با خبرنگار، مرمت قلعه دختر را غیراصولی توصیف کرده و گفتند که از شیوه‌ی مرمت بنا شکایت هم کرده‌اند. 

منوچهر آهاری یکی از اهالی روستای آهار معتقد است، قلعه دختر میراث ارزشمند مردم ایران به‌ویژه مردم محلی آهار است که باید نسبت به حفظ و نگهداری از این بنای ارزشمند تاریخی حساسیت بیشتر داشت. 

او گفت: موقعیت مکانی قلعه دختر تهران به‌گونه‌ای است که در یکی از نقاط صعب‌العبور ساخته شده و بیش از نیمی از این بنا بعد از گذشت هزاران سال بر اثر عوامل طبیعی وعدم رسیدگی تخریب شده بود. تا اینکه با وجود مخالفت‌های دهیاری و شورا، یکباره تصمیم گرفته شد این بنا مرمت شود. 

وی افزود: با اینکه قلعه دختر تهران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و دکتر کریمیان در کتاب ری باستان به این بنای تاریخی بسیار پرداخته و تاکید کرده است که مصالحی که در قلعه دختر به کار رفته متعلق به دوره ساسانی است و این اثر دارای طاق با قوس‌های بسیار زیبا بوده است، اما بعد از مرمت انجام شده روی بنا، قلعه دختر فعلی فاصله بسیار زیادی با بنای ساسانی که مردم تا پیش از مرمت می‌دیدند، دارد. 

آهاری گفت: وقتی مرمت قلعه دختر آغاز شد شورا و دهیاری از شیوه مرمت قلعه دختر ایراد گرفتند و بحث‌های زیادی درگرفت که در نهایت این دعواها به فرمانداری کشیده شد. بعد از آن مرمت‌گر این بنا که فردی بسیار شناخته شده است، از میراث‌فرهنگی استان تهران مجوز گرفت و با وجود مخالفت‌های صورت گرفته، بنا را به‌جای مرمت نوسازی کرد. 

این بومی ساکن منطقه که از معترضان به شیوه مرمت قلعه دختر است، تاکید کرد: در آغاز مرمت قلعه دختر، میراث‌فرهنگی نه کارفرما بود و نه اصلا در جریان این مرمت. گویا قرار بود بنا به صورت داوطلبانه مرمت شود که بعد از اعتراضات، پیمانکار به‌دنبال گرفتن مجوز برای مرمت رفت. 

به گفته آهاری، فرامرز پارسی که مرمت قلعه دختر ساسانی تهران به نام او سند خورده است، اصلا در محل مرمت حضور نداشت و به ندرت از بنا بازدید می‌کرد و کار مرمت بنا به چند افغان سپرده شده بود. 

وی افزود: اهالی روستای آهار برای مرمت و حفظ این بنای تاریخی تلاش بسیار کردند اما هر بار که اعتراض می‌کردیم به ما می‌گفتند مرمت قلعه دختر به شما مربوط نیست. 

این بومیِ ساکنِ روستای آهار تاکید کرد: از رسانه‌ها، متولیان میراث‌فرهنگی و متخصصان مرمت درخواست داریم از نزدیک این بنای مرمت شده را بازدید کنند تا متوجه شوند چه دیوارهای ناموزون و بی‌کیفیتی ساخته شده است. حتی دیگر نمی‌توانیم با بنای جدید عکس یادگاری بگیریم. چون بعد از مرمت، شکل اثر تغییر کرده است. 

مجوز مرمت از میراث‌فرهنگی تهران گرفته شد

محسن سعادتی، معاون میراث‌فرهنگی استان تهران، در واکنش به اعتراض جامعه محلی در روستای آهار به نحوه‌ی مرمت بنای تاریخی قلعه دختر گفت: مجوز مرمت قلعه دختر از اداره میراث‌فرهنگی استان تهران اخذ شده بود. قلعه دختر آهار در در ارتفاع حدود ۳۲۳۰ متری قرار دارد و به گفته دکتر کریمان قطعه‌ای چوب از آن به دست آمده که پس از انجام آزمایش کربن ۱۴ در دهه ۴۰ بر روی آن، ۱۷۰۰سال قدمت برای این بنا اعلام شد. 

معاون میراث‌فرهنگی استان تهران افزود: قلعه دختر با تکنیک معماری دوره ساسانی ساخته شده و به عبارتی از شیوه سنگ غوطه‌ور در گچ در ساخت آن استفاده شده است. قسمت‌های باقیمانده بنا نیز تاییدکننده این شیوه از معماری است. همچنین استفاده از گچ نیم پخت دوره ساسانی در بنا نیز توسط «ماکسیم سیرو» مورد تایید قرار گرفت. 

او گفت: اهمیت بنای قلعه دختر به یک طاق است که این طاق نیز سالم مانده است. 

قلعه دختر ساسانی بعد از مرمت/ طاقی که قابل مشاهده نیست! 

سعادتی اما در خصوص حواشی مرتبط به نحوه‌ی کار مرمتگر این اثر گفت: با توجه به بازدید کوهنوردان و دوستداران میراث‌فرهنگی و دسترسی سخت و دشوار به این بنا، مرمت بنا به صورت مشارکتی و توسط آقای فرامرز پارسی و همکاران ایشان در شرکت مهندسین مشاور عمارت خورشید، انجام گرفت و در واقع آن‌ها در تحقیق این مرمت نقش داشتند. همچنین جامعه کوهنوردی و مردم آهار نیز در خصوص تامین هزینه‌های مرمت و نیروی کار داوطلبانه برای مرمت این اثر دوره ساسانی نقش زیادی داشتند. 

معاون میراث‌فرهنگی استان تهران افزود: پروژه مرمتی مذکور ابتدا از طریق تهیه طرح مطالعاتی و نقشه‌برداری شروع شد و پس از آسیب‌شناسی و برای مطالعات و بررسی‌های گذشته «ماکسیم سیرو» و «دکتر کریمان»، مرمت اثر به مدت سه سال ادامه یافت. 

دیوارها و پی بنای ساسانی تخریب شده بود

معاون میراث‌فرهنگی استان تهران افزود: اتفاقا اثر ساسانی قلعه دختر از دست سوداگران آثار تاریخی جان سالم به در نبرده بود و تمامی دیوارها و پی بنا توسط حفاران غیرمجاز تخریب شده بود. با این وجود، قسمت‌های تاریخی داخل بنا حفظ شده است. درواقع این اثر تاریخی سال‌ها بلاتکلیف و بدون مرمت به حال خود رها شده بود تا اینکه بنا توسط فرامرز پارسی و همکاران وی برای حفاظت طولانی مدت از اثر مرمت شد. 

معاون میراث‌فرهنگی استان تهران اما هیچ اشاره‌ای به نحوه‌ی مرمت قلعه دختر و انتقادهای وارد به آن نکرد و در این باره گفت: راجع به مرمت اثر باید با آقای پارسی، مرمتگر این بنا صحبت شود. 

با این وجود برخی از کارشناسان مرمت و دفتر حفظ و احیاء بناها و محوطه‌های تاریخی اعتقاد دارند که فرامرز پارسی هم‌اکنون بازنشسته شده به همین دلیل احتمالا فعالیت‌های مرمتی توسط تیم او و بدون داشتن طرح مرمت انجام شده است. 

این گروه از کارشناسان تاکید دارند که باید بررسی و مشخص شود قرارداد منعقد شده مرمتی قلعه دختر با چه کسی بسته شده است؟ 

قلعه دختر نوسازی شده نه مرمت!

حسین رایتی مقدم، مدیرکل سابق حفظ و احیای بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی کشور و عضو ایکوموس درباره شیوه‌ی مرمت قلعه دختر تهران گفت: بنا به کلی از اصالت و حیثیت تاریخی عاری شده و با بازسازی افراطی، به عنوان یک اثر تاریخی، قابل شناسائی نیست. 

او همچنین در رابطه با اصول مرمت در بناهای تاریخی بر دو نکته تاکید کرد که درصورت رعایت نکردن این نکات مرمت‌گر بدون شک به اثر تاریخی آسیب وارد کرده است. به گفته رایتی مقدم، نکته نخست در مرمت بناهای تاریخی توجه به ارزش‌های زیبایی‌شناسی و هنری اثر است که نباید آن‌ها را در مرمت از بین برد. دومین نکته نیز حفظ رد تاریخ در بناهای در دست مرمت است که باید بطور کامل حفظ شود. 

این پیشکسوت مرمت بناهای تاریخی کشور افزود: اگر در مرمت یک بنای تاریخی، زمان و تاریخ طی شده در اثر بزک شود، اثر نو و تازه می‌شود و ارزش‌های تاریخی آن از بین می‌رود. چون گذر تاریخی و کهنگی اثر حفظ نشده و بنا آسیب می‌بیند. 

رایتی مقدم تاکید کرد: مرمت بناهای تاریخی بسیار حساس و ظریف است و باید دقت لازم در انتخاب شیوه مرمت در آن‌ها صورت بگیرد. 

مرمت قلعه دختر غلط و غیر اصولی است

محمدحسن محبعلی، دیگر پیشکسوت و نیز چهره ماندگار مرمت بناهای تاریخی، نیز درباره مرمت این بنا اظهارنظر کرده و او نیز شیوه‌ی مرمت قلعه دختر را غیرقابل قبول می‌داند. 

محبعلی گفت: بنده تصاویر قلعه دختر مرمت شده را دیدم و براساس این تصاویر می‌گویم این مرمت غیراصولی و مرمت غلط است. قلعه دختر، بازسازی شده نه مرمت. مرمتگر فقط باید طاق‌های باقیمانده این قلعه ساسانی را در حد خانه‌سازی تثبیت و مهار می‌کرد. در حالی که قلعه را بازسازی کرده است. 

این پیشکسوت مرمت گفت: مهندسی که با آقای فرامرز پارسی کار می‌کند هیچ اعتقادی به ایستایی بناهای تاریخی ندارد و اصلا این موضوع را قبول ندارد. ایشان هرکجا می‌رود، می‌گوید باید پی بنای تاریخی را میل مهار گذاشت و تقویت کرد تا بنا ثابت بماند. حتی در بنای عالی قاپو اصفهان هم که یک ترک بر پله عالی قاپو افتاده بود می‌گفتند باید پی بنا را میله بگذاریم. به ایشان گفتیم آهن که ۲۰ سال دیگر می‌پوسد. ولی قبول نمی‌کرد. مدام می‌خواهند در بناهای تاریخی آهن قرار دهند و در همین بنای قلعه دختر که اثر دوره ساسانی است هم احتمالا آهن قرار داده‌اند. 

محبعلی تاکید کرد: مرمت‌گران حتی بدون سند نباید بنای قاجاری را بازسازی کنند. باید دید این بنا بر پایه کدام اسناد تاریخی بازسازی شده و به این شکل درآمده است؟ 

منتقدین مرمت قلعه دختر صلاحیت نقد ندارند

اما در ادامه‌ی گزارش به سراغ فرامرز پارسی، مرمتگر قلعه دختر تهران در روستای آهار که شیوه مرمت او بر این بنای تاریخی با انتقاد جامعه محلی و برخی مرمتگران پیشکسوت مواجه شده، رفتیم. او، با دفاع از مرمت‌های انجام شده بر این بنای دوره ساسانی در تهران گفت: مرمت‌های انجام شده توسط بنده با روند مطالعاتی دقیق و زیر نظر اداره میراث‌فرهنگی و البته با تایید میراث‌فرهنگی استان تهران انجام شده است. 

او درباره انتقادات مطرح شده از شیوه‌ی مرمت قلعه دختر گفت: از افرادی که مرمت این اثر را نقد می‌کنند، باید بپرسید که خودشان چه کسانی هستند و آیا صلاحیت نقد مرمت اثر را دارند یا خیر؟ چون بسیاری از این افراد زمان مرمت اثر هم به مکان بنا می‌آمدند و سخنانی را مطرح می‌کردند که با توضیحات داده شده به آن‌ها، قانع شده، عذرخواهی می‌کردند. برخی هم مدعی مرمت بودند اما بعد معلوم می‌شد حتی رشته مرمت هم نخوانده‌اند. 

این معمار پیشکسوت و مرمت‌گر افزود: مقاله مرتبط با مرمت قلعه دختر بزودی منتشر می‌شود و افرادی مانند دکتر مرادی که کرسی مرمت دارند، در مورد اثر صحبت کرده‌اند. همچنین نتیجه کار را به دکتر مهدی حجت در ایکوموس هم نشان داده‌ایم و ایشان از ما خواستند حتما در ایکوموس آن را ارایه دهیم. بنابراین باید دید افرادی که درباره مرمت اثر اظهارنظر می‌کنند، صلاحیت اظهارنظر دارند یا خیر؟ 

مرمتگر قلعه دختر گفت: از قلعه دختر فقط یک ذره از طاق باقی مانده بود و نیاز به مرمت تکمیلی برای حفاظت از اثر داشت. چون شواهد کاملا کافی بود. دکتر کریمان و ماکسیم سیروف هم تصاویر پایان مرمت قلعه دختر را در اختیار دارند و مرمت اثر براساس مطالعات ایشان و خودم و آزمایش‌هایی که روی قلعه انجام دادیم، تکمیل‌تر شد. 

او با اشاره به انتقادات مطرح شده مبنی بر اینکه قلعه دختر با ساروج ساخته شده و استفاده از ملات دیگر برای این اثر درست نیست، گفت: افرادی که این حرف را می‌زنند اصلا نمی‌دانند ساروج برای بناهای آبی نظیر پایه پل‌ها و حمام‌ها استفاده می‌شده و ما براساس تکنیک دوره‌ی ساسانی که سنگ غوطه‌ور در گچ است، قلعه دختر را مرمت کرده‌ایم. حتی قسمت‌هایی از دیوارهای قلعه دختر که کج بوده را دقیقا همانطور کج نگاه داشتیم و قسمت‌هایی هم که از بین رفته بود را براساس شواهد و تصاویر موجود بازسازی و تکمیل کردیم.