فرمول فقرزدایی از جغرافیای ثروت

یکی از سوالاتی که علاوه‌بر خواص و نخبگان اجتماعی، برای افکار عمومی نیز مطرح‌است، فقر و توسعه نیافتگی مناطقی‌است که موتور تولید ثروت ایران هستند. محرومیت عمده مناطق نفت‌خیز کشور که غالبا در سرحدات و مرز‌های ایران قرار دارند، پرسشی‌است که پاسخ به چرایی آن پژوهشی جامعه شناسانه و سیاسی می‌طلبد، اما چاره فائق‌آمدن بر این مساله، راهکار اقتصادی می‌خواهد و کمیسیون توسعه پایدار اتاق بازرگانی ایران با ارائه گزارشی درصدد ارائه راهکاری برای آن برآمده‌است. این گزارش با تعریف مفاهیم عمده ای، چون فقر، محرومیت، توسعه و مانند آن با ارائه یک مدل، به بررسی چگونگی چیره‌شدن بر محرومیت نمونه مصداقی‌استان ایلام پرداخته‌است، اما این مدل را قابل تعمیم به دیگر مناطق می‌داند.

به گزارش دنیای اقتصاد، از راهکار‌های مطرح‌شده در این پژوهش، گسترش سیاست‌های حمایتی دولتی‌است که مطابق قانون الزامی‌است. توسعه بخش‌های خدمات، صنعت و‌استخدام بومی صنایع نفت و گاز موجود در این مناطق از دیگر پیشنهاد‌های این گزارش‌است؛ همچنین جذاب‌کردن محیط این مناطق برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، ایجاد شفافیت مالی، توسعه زیرساخت‌های بین‌المللی و گمرکی و توانمندسازی نیروی کار بومی بخشی دیگر از پیشنهاد این گزارش‌است که در نهایت مهم‌ترین آن را تامین منابع مالی برمی گزیند. این پیشنهاد‌ها ذیل سه سرفصل اجتماعی، اقتصادی و محیطی ارائه شده و توسعه اقتصادی و صنعتی از راهکار‌های اساسی آن است. این گزارش پیشنهاد‌های خود را سرآغاز کار می‌داند و پژوهش‌ها و اقدامات آتی را ضروری توصیف می‌کند.

توسعه پایدار مناطق محروم

منطبق با اصول یکپارچه توسعه پایدار که متمرکز بر پایان دادن به فقر، محافظت از زمین و اطمینان از صلح و آزادی همه مردم جامعه‌است، مقوله کاهش فقر و نابرابری ارزشی ذاتی در مباحث توسعه پایدار پیدا کرده‌است. در قوانین برنامه توسعه کشور، اصطلاح «مناطق‌محروم یا مناطق کمتر توسعه یافته» در نظام سیاستگذاری ایران برای مناطقی به‌کار می‌رود که میزان توسعه یافتگی کمتر از میانگین کشور دارند و دولت ملزم به حمایت بودجه‌ای جهت جبران عقب‌ماندگی‌های این مناطق‌است.

بیشترین مناطق محروم کشور پس از سیستان و بلوچستان مربوط به‌استان ایلام‌است؛ این در حالی‌است که‌استان ایلام یکی از استان‌های غنی از منابع نفت و گاز کشور‌است که در حوزه نفت با ۶‌درصد منابع نفتی کشور، در جایگاه سوم و در حوزه گاز با ۱۱‌درصد منابع گازی رتبه دوم کشور را در تولید صنعت نفت و گاز دارد. علاوه بر آن پالایشگاه گاز ایلام به‌عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه گاز غرب ایران، بخشی مهم از گاز استان‌های کشور را تامین می‌کند، با این‌وجود به‌رغم وجود قوانین توسعه مناطق محروم کشور مبنی‌بر عدالت منطقه‌ای و‌استفاده متوازن از امکانات برای ارتقای مناطق محروم و نیز تکالیف قانونی تخصیص ۳‌درصد از درآمد حاصل از صادرات نفت‌خام و گاز طبیعی به توسعه استان‌های نفت‌خیز و گازخیز و شهرستان‌های مناطق کمترتوسعه یافته با توجه به احکام دائمی و قوانین برنامه توسعه کشور، مناطق محروم بسیاری در‌ استان نفت‌خیز و گازخیز ایلام وجود دارد.

سیاست‌های ترکیبی

سیاست‌های فقرزدایی مبتنی بر توسعه پایدار مناطق محروم شامل پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی‌-منطقه‌ای شناسایی و نتایج مقایسه و رفتار متغیر‌های هدف تجزیه و تحلیل شده‌است. یافته‌های حاصل از شبیه سازی مدل، سیاست‌های ترکیبی منتخب شامل تامین منابع مالی دولتی و نهاد‌های عمومی در راستای تامین زیرساخت‌ها و جذابیت سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در طرح‌های توسعه منطقه‌ای و محرومیت‌زدایی؛ افزایش پاسخگویی و شفافیت در تخصیص منابع دولتی و منابع حاصل از درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز به طرح‌های توسعه و محرومیت زدایی‌استان و طراحی سامانه‌های اطلاعاتی کارآمد و انتشار گزارش‌های شفافیت مالی طرح‌های توسعه ای، سرمایه‌گذاری در فرصت‌های شغلی صنعت نفت وگاز؛ سرمایه‌گذاری در فرصت‌های شغلی کشاورزی، سرمایه‌گذاری در فرصت‌های شغلی گردشگری و گمرک مرز بین‌المللی، توانمندسازی نیروی کار کشاورزی متناسب با فرصت‌های شغلی در دسترس کشاورزی، توانمندسازی نیروی کار صنعت نفت وگاز متناسب با فرصت‌های شغلی در دسترس بخش صنعت نفت وگاز در راستای کاهش‌استخدام غیربومی، توانمندسازی نیروی کار بخش خدمات متناسب با فرصت‌های شغلی گردشگری و گمرک مرز بین‌المللی، سرمایه‌گذاری در بهره‌وری منابع آب در راستای مدیریت تقاضای منابع آب در کشاورزی و صنعت نفت وگاز، افزایش نظارت بر اجرای الزامات و‌استاندارد‌های محیطی و اعمال جرائم محیطی برای بهره برداران توسعه صنعتی منطقه و الزام به انتشار گزارش پایداری شرکت‌های صنعت نفت، گاز و پتروشیمی به‌عنوان بهترین سیاست‌های فقرزدایی مبتنی بر توسعه پایدار مناطق محروم نفت‌خیز ایلام شناسایی شده‌است.

پژوهش حاضر در راستای اولویت پنجم کمیسیون توسعه پایدار، محیط‌زیست و آب با عنوان ترویج رویکرد‌های سیستمی حل مسائل پیچیده توسعه پایدار مطرح شده‌است و کاربردی از پیاده سازی مدلسازی پویایی سیستم در سیاستگذاری و برنامه ریزی توسعه پایدار مناطق محروم و کمتر توسعه یافته کشور را ارائه داده‌است. نتایج بررسی پیشینه پژوهش در حوزه فقر و سیاست‌های فقر‌زدایی و توسعه منطقه‌ای نشان می‌دهد که پژوهشی مبتنی بر مساله محوری فقر و شناسایی سیاست‌های فقرزدایی در یک منطقه محروم کشور بسیار محدود‌است، بنابراین تقویت سازوکار‌های مساله محوری مساله، استفاده از رویکرد‌های ساختاربندی مساله و نیز روش‌شناسی‌های نوین میان رشته‌ای سیستمی در فقرپژوهی موردنیاز‌است و تا آنجا که از دید پژوهشگران گذشت تاکنون مدل پویایی سیستم فقر مبتنی بر توسعه پایدار مناطق نفت‌خیز و گازخیز و محروم کشور طراحی نشده‌است.

علاوه‌بر آن سیاست‌های محرومیت زدایی و توسعه پایدار منطقه‌ای مدل پویا در این پژوهش بر نظریه توسعه و آزادی سن - آمارتیا سن، اقتصاددان نوبلیست، تحت‌تاثیر اندیشه‌های فیلسوف آمریکایی، جان رالز- معطوف‌است که پژوهش حاضر را از سایر پژوهش‌های این حوزه برجسته‌تر ساخته‌است.

تعاریف

تعاریف مورد‌استفاده در این گزارش به اختصار مواردی‌است که به این ترتیب تدوین شده‌است؛ توسعه پایدار و توسعه پایدار منطقه‌ای که بر اساس تعریف سازمان‌ملل توسعه پایدار، به معنای پایان‌دادن به فقر، محافظت از زمین و اطمینان از صلح و آزادی‌است. توسعه پایدار منطقه‌ای، با درنظر داشتن دسترسی به منابع طبیعی، در حوزه توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه مطرح می‌شود، به‌طوری‌که توسعه اقتصادی منطقه باید در سطحی باقی‌بماند که از ظرفیت محیطی منطقه خارج نباشد. مناطق محروم و کمتر توسعه یافته که در قوانین برنامه توسعه کشور، اصطلاح «مناطق‌محروم یا مناطق کمتر توسعه یافته» در نظام سیاستگذاری ایران برای مناطقی به‌کار می‌رود که میزان توسعه یافتگی کمتر از میانگین کشور دارند.

در این راستا تعداد ۵۶۴ بخش محروم در ۲۷۱ شهرستان و ۲۸‌استان در کشور شناسایی و معرفی شده‌اند (مصوبه هیات‌وزیران ۱۳۹۱). فقر و محرومیت که فقر فقدان منابع‌است و محرومیت نتیجه آن‌است که در شکل‌های مختلف ظاهر می‌شود، از این‌رو‌است که فقر را می‌توان از یک‌سو، به‌صورت مستقیم، با اندازه گیری درآمد سنجید و از سوی دیگر، به‌صورت غیرمستقیم و با شمارش جنبه‌های مختلفی از یک زندگی معمول که خانوار از آن محروم‌است. مدل سازی سیستم‌های پیچیده که مدل سازی فرآیندی‌است تا موقعیت‌های جهان واقعی را ساده‌تر و عینی‌تر نشان دهند. هدف اصلی مدلسازی این‌است که یک توصیف فشرده و قابل‌تسهیم درباره نحوه عملکرد کسب‌وکار، صنعت یا نظام اجتماعی بیابد.

فقر از کجا می‌آید؟

شواهد نشان می‌دهد گروه‌های خاصی شامل کم‌درآمدان، افراد ناتوان، والدین مجرد، افراد بیکار و سالمندان بیش از گروه‌های دیگر در معرض فقر و محرومیت قرار دارند. زنان و اقلیت‌های نژادی در بسیاری از این گروه‌ها حضور دارند. نظریات بسیاری درباره چرایی ظهور پدیده فقر وجود دارد، از نسبت دادن کامل آن به ضعف‌های فردی تا مسوول دانستن کامل نهاد‌های بزرگی، چون دولت یا نابرابری‌ها و تبعیض اجتماعی، سیاسی و اقتصادی. همچنین از دیگر عوامل آن می‌توان به عوامل جغرافیایی فقر اشاره کرد؛ جهان سوم، جهان شمال و جهان جنوب، پایین شهر و بالاشهر از اصطلاحاتی‌است که به این مدل نگاه به فقر ارجاع دارد.

در هر صورت اکنون پذیرفته شده‌است که توسعه اقتصادی یکی از عوامل فقرزدایی‌است. دیگر عامل آن نیز توسعه شاخص انسانی برشمرده می‌شود. این معیار در دهه‌۹۰ مطرح و از سوی سازمان‌ملل پذیرفته شد. توسعه صنعتی دیگر مسیری‌است که به فقرزدایی می‌انجامد. کامیاب‌ترین اقتصاد‌ها آن‌هایی بوده اند که بخش صنعت خود را در جهت افزایش صادرات به‌کار انداخته‌اند که در کاهش فقر هم بسیار موثر‌است. با توجه به اهمیت بخش صنعت در کشور و نیز بر اساس طرح آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران در سال‌۱۳۹۶ حدود ۳۲‌درصد از اشتغال کل کشور و ۳۴‌درصد از اشتغال منطقه شهری در بخش صنعت بوده است.

این گزارش نمونه کار پژوهشی خود را استان ایلام قرار داده‌است، اما بررسی نمونه‌ای آن را قابل تعمیم به بخش‌های دیگر می‌داند. روش‌های فقرزدایی با چند زیر سیستم و چند حلقه ذیل آن ترسیم شده‌است. زیر سیستم اقتصادی، اجتماعی و محیطی ۳ زیر سیستمی‌است که می‌توان با توسعه هر بخش آن‌ها به رفع محرومیت و فقرزدایی پرداخت.

در زیرسیستم اقتصادی، حلقه تعدیل کننده حمایتی دولت قرار دارد که بر اساس آن سیاست‌های حمایتی نظیر اعطای یارانه و موسساتی نظیر کمیته امداد به تعدیل فقر می‌انجامد. همچنین افزایش درآمد‌های نفت وگاز که بنا بر قانون ۳‌درصد آن باید صرف توسعه مناطق محروم شود، از حلقه‌های مهم فقرزدایی در مناطق نفتی‌است. حلقه منابع مالی توسعه، به واسطه توسعه زیرساخت‌های آموزش و تربیت نیروی کار و گسترش استخدام در بخش‌های خدمات و تولید به فقرزدایی منجر خواهد شد.

حلقه دیگر فقرزدایی کشاورزی‌است؛ با افزایش ایجاد شغل در کشاورزی، استخدام در کشاورزی، شاغلان بخش کشاورزی و متوسط تولید بخش کشاورزی افزایش یافته که در نتیجه درآمد کشاورزی، درآمد‌های دولتی، منابع مالی دولتی و منابع مالی توسعه و محرومیت‌زدایی نیز افزایش یافته‌است. توسعه زیرساخت کشاورزی به‌صورت تشدید کننده باعث افزایش ایجاد شغل در کشاورزی و محرومیت‌زدایی می‌شود. سیاست تامین منابع مالی توسعه منطقه‌ای و محرومیت‌زدایی با جذب منابع مالی و سرمایه مهم‌ترین محور توسعه اقتصادی منطقه‌ای محسوب می‌شود. تامین منابع مالی در سه حوزه منابع مالی دولتی، نهاد‌ها و بخش‌خصوصی تامین می‌شود.

نتیجه گیری و پیشنهاد

در بررسی شاخص‌های اجتماعی علاوه‌بر شاخص‌های جمعیت و مهاجرت، فساد، تبعیض و طلاق می‌توان به متغیر‌های جرائم و هزینه‌های رسیدگی به جرائم قضایی، خودکشی، اعتیاد، کودکان کار، زنان سرپرست‌خانوار و... پرداخت. پیشنهاد می‌شود با توجه به گستردگی، پیچیدگی و تنوع شاخص‌های پایداری اجتماعی، این شاخص‌ها بر حسب نقش و عملکردشان مورد‌توجه قرار گیرند.

از طرفی می‌توان موانع پیاده سازی راهکار‌های شناسایی‌شده را در بخش ارزیابی سیاست‌ها افزود. علاوه‌بر آن می‌توان مرز‌های مدل را با مدل‌های توسعه منطقه‌ای و نیز مدل‌های مفهومی پایداری در حوزه‌های خدمات اکوسیستم گسترش داد. به‌عنوان مثال متوسط تولید بخش کشاورزی با توجه به محصولات منطقه و درآمد‌های حاصل از محصولات مختلف قابل گسترش‌است. همچنین انواع فرصت‌های شغلی در سه بخش صنعت، کشاورزی و خدمات با توجه به ظرفیت‌های منطقه با جزئیات بیشتری می‌تواند وارد مدل شود.

با توجه به نقش بسیار بااهمیت حکمرانی توسعه مبنی‌بر مشارکت ذی‌نفعان در پیشبرد اهداف توسعه‌ای مناطق محروم کشور، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی حکمرانی شبکه‌ای، توسعه منطقه‌ای موردبررسی قرار گیرد و با‌استفاده از رویکرد‌های تفکر سیستمی نرم سیاست‌های مورد‌توافق کنشگران کلیدی حکمرانی توسعه منطقه‌ای، شامل نهاد‌های دولتی، سرمایه گذاران بخش‌خصوصی و مشارکت مردمی شناسایی شود.

به‌طور کلی‌استنباط می‌شود دستیابی به توسعه پایدار مناطق محروم با بهره برداری از فرصت‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی و بدون تخریب محیطی و درنظرگرفتن ارتباط علی بین عوامل فقر و تحلیل سیاست‌های توسعه پایدار منطقه‌ای در طول زمان با نگاهی کل نگر و سیستمی فراهم می‌شود که در نظام برنامه ریزی توسعه و برقراری عدالت منطقه‌ای مورد غفلت واقع شده‌است.