احمد شاملو؛ خطی از بامداد تا سپیدی افسانه

فراروـ احمد شاملو ازجمله بزرگ‌ترین و مشهورترین شاعران معاصر ایرانی است که توانست جریانی نو به نام «شعر سپید» را تحت تاثیر شعر نیمایی در ادبیات ایران پایه‌گذاری کند و یکی از مهم‌ترین دلایل شهرتش همین نوآوری است. شاملو علاوه‌بر مهارت در سرودن شعر، نویسنده‌ای توانمند، مترجم، زبان شناس، روزنامه نگار، فرهنگ نویس، فلیمنامه نویس و پژوهشگری برجسته بود. در ادامه این مطلب مروری کوتاه بر زندگی، شعر و آثار احمد شاملو خواهیم داشت، با این امید که بتوانیم سهم اندکی را در آشنایی و معرفی مشاهیر و بزرگان فرهنگ و ادب کشورمان داشته باشیم.

احمد شاملو (ملقب به الف. بامداد و الف، صبح) در روز ۲۱ آذر ماه به سال ۱۳۰۴ در شهر تهران و خانه‌ای در خیابان صفی علیشاه به دنیا آمد. پدرش، حیدر نام داشت که به گفته خود شاملو تبارش به شهر کابل می‌رسید و مادرش کوکب خانم عراقی ازجمله قفقازی‌هایی بود که پس از انقلاب بلشویکی روسیه به ایران کوچ کرده بودند. کودکی شاملو به خاطر شغل پدرش که در ارتش مشغول کار بود، در شهر‌های اصفهان، آباده، شیراز، سمیرم و رشت سپری شد.

 

شاملو دوران ابتدایی و دبستان را در شهر‌های خاش، مشهد و زاهدان گذارند و سال اول و دوم دبیرستان را در شهر بیرجند و مشهد به پایان رساند تا اینکه برای سال سوم دبیرستان در مدرسه ایرانشهر تهران ثبت نام کرد؛ اما وقتی پدرش برای سر و سامان دادن به ژاندارمری از هم پاشیده گرگان به آنجا فرستاده شد، شاملو نیز به ناچار مقطع سوم دبیرستان را در شهر گرگان به پایان رسانید و برای تحصیل در کلاس چهارم دبیرستان همراه با خانواده راهی ارومیه شد. در این سال شاملو بعد از پیروزی جبهه دموکرات آذربایجان همراه با پدرش دستگیر می‌شود و بعد از آزادی به تهران بر می‌گردد و برای همیشه تحصیل را رها می‌کند.

 

شاملو در سال ۱۳۲۶ درست زمانی که ۲۲ سال داشت، با خانم «اشرف الملوک اسلامیه» ازدواج کرد و صاحب سه فرزند پسر به نام‌های «سیاوش»، «سامان» و «سیروس» و یک فرزند دختر به نام «ساقی» شد. او در سال ۱۳۳۲ پس از کودتای ۲۸ مرداد به دلیل برخی فعالیت‌های سیاسی که در دفتر مجله داشت، پس از چند روز فرار و تعقیب دستگیر و به زندان قصر منتقل شد و سرانجام در سال ۱۳۳۴ از زندان آزاد می‌شود.

 

شاملو در سال ۱۳۳۶ با خانم «طوسی حائری» ازدواج می‌کند و پس از گذشت زمانی کوتاه در سال ۱۳۴۰ از ایشان جدا می‌شود. او سرانجام در روز چهاردهم فرودین سال ۱۳۴۱ با خانم «آیدا سرکیسیان» آشنا می‌شود و این آشنایی تاثیر عمیقی بر زندگی‌اش می‌گذارد تا جایی که می‌توان گفت این آشنایی نقطه عطفی در زندگی و شعر شاملو محسوب می‌شود. آن‌ها در سال ۱۳۴۳ با هم ازدواج می‌کنند و شاملو تا آخر عمر در کنار آیدا به زندگی ادامه می‌دهد. سال‌های آخر عمر شاملو به دلیل ممنوع فعالیت بودن در انزوا گذشت. او سرانجام بعد از سپری کردن دوران سخت بیماری قند و قطع شدن یکی از پاهایش در روز دوم مرداد ماه سال ۱۳۷۹ درگذشت و پیکرش در امامزاده طاهر شهر کرج به خاک سپرده شد.

شاملو در سال ۱۳۲۵ و زمانی که هنوز شهرت شاعری نداشت، با نیما یوشیج آشنا شد و یک رابطه عاطفی و خانوادگی میان آن‌ها شکل گرفت. خودش درباره این رابطه می‌گوید: «نشانی‌اش را پیدا کردم و رفتم در خانه‌اش را زدم. دیدم مردی با همان قیافه که رسام ارژنگی کشیده بودش، آمد دم در. به او گفتم استاد اسم من فلان است، شما را دوست دارم و آمده‌ام به شاگردی‌تان. فهمید کلک نمی‌زنم. در من صمیمیتی یافته بود که آن را کاملا درک می‌کرد. دیگر غالبا من مزاحم این مرد بودم و بدون اینکه فکر کنم دارم وقتش را تلف می‌کنم، تقریبا هر روز پیش نیما بودم.»

 

به این ترتیب شاملو تحت تاثیر شعر نیما و نوآوری‌هایش قرار گرفت. او نخستین مجموعه اشعارش را به نام «آهنگ‌های فراموش شده» در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسانید. او نخستین بار در سال ۱۳۲۹ در شعری به نام «تا شکوفه سرخ یک پیراهن» که آن را منتشر کرد، تحت تاثیر نیما وزن را رها کرد. شهرت اصلی شاملو به دلیل نوآوری در شعر معاصر و سرودن نوعی شعر نوست که به آن «شعر سپید» یا «شعر شاملویی» یا «شعر منثور» می‌گویند. در شعر سپید هیچ نوع وزن عروضی وجود ندارد و موسیقی درونی است که شعر را پیش می‌برد. این قالب امروز یکی از مهم‌ترین قالب‌های شعری است که شاعران معاصر از آن برای سرودن اشعارشان استفاده می‌کنند. شاملو سرانجام در سال ۱۳۳۶ با انتشار مجموعه «هوای تازه» نامش را به عنوان شاعری برجسته در ادبیات معاصر ایران تثبیت می‌کند. مجموعه شعر «کاشفان فروتن شوکران» مجموعه‌ای از اشعار سیاسی شاملوست که ازجمله اشعار معروف آن می‌توان به «پریا» و «مرگ نازلی» اشاره کرد.

 

شاملو به جز سرودن شعر در ترجمه، پژوهش، روزنامه نگاری و سینما نیز فعالیت داشت. کتاب او با نام «کتاب کوچه» یکی از بزرگ‌ترین آثار پژوهشی درباره فرهنگ عامه مردم ایران است. او در زمینه سینما با فیلم‌سازان مشهوری همچون ناصر ملک مطیعی، ایرج قادری و ساموئل خاچیکیان همکاری داشت و برای آن‌ها فیلمنامه نوشته بود. ازجمله مشهورترین آثار او در زمینه ترجمه می‌توان به ترجمه «ترانه شرقی و اشعار دیگر» سروده فدریکو گارسیا لورکا، «سکوت سرشار از ناگفته‌هاست» سروده مارگوت بیکل، «در‌ها و دیوار بزرگ چین» و رمان «پابرهنه‌ها»، «دن آرام»، «شازده کوچولو» و ترجمه «گیل گمش» که قدیمی‌ترین متن اسطوره‌ای جهان است، اشاره کرد.

 

باید گفت که تاثیر احمد شاملو بر شعر و ادبیات فارسی به دلیل داشتن بینش عمیق و هنر و کلام صریح بسیار برجسته و غیر قابل انکار است. برخی از اهالی قلم او را آبروی شعر مدرن ایران می‌دانند. شاملو شاعری است که آثار اجتماعی و سیاسی را در کنار اشعار ناب عاشقانه سروده است و همین امر سبب شد که به او لقب «شاعر آزادی» بدهند.

آهنگ‌های فراموش شده (۱۳۲۶)، قطع‌نامه (۱۳۲۹)، هوای تازه (۱۳۳۵)، باغ آئینه (۱۳۳۸)، لحظه‌ها و همیشه (۱۳۴۱)، آیدا در آئینه (۱۳۴۳)، آیدا، درخت و خنجر و خاطره (۱۳۴۴)، ققنوس در باران (۱۳۴۵)، مرثیه‌های خاک (۱۳۴۸)، شکفتن در مه (۱۳۴۹)، ابراهیم در آتش (۱۳۵۲)، دشنه در دیس (۱۳۵۶)، ترانه‌های کوچک غربت (۱۳۵۹)، مدایح بی‌صله (۱۳۶۹)، در آستانه (۱۳۷۶) و حدیث بی‌قراری ماهان (۱۳۷۸).

 

در انتهای این مطلب یکی از اشعار زیبا و عاشقانه احمد شاملو تقدیم به شما کاربران گرامی خواهد شد:
کیستی که من این‌گونه به اعتماد
نام خود را با تو می‌گویم...
کلید قلبم را در دستانت می‌گذارم
نان شادی‌ام را با تو قسمت می‌کنم
به کنارت می‌نشینم و سر بر شانه تو
اینچنین آرام به خواب می‌روم؟
کیستی که من این‌گونه به جدّ
در دیار رویا‌های خویش با تو درنگ می‌کنم؟!
کیستی که من جز او‌
نمی‌بینم و نمی‌یابم؟!
دریای پشت کدام پنجره‌ای
که این‌گونه شایدهایم را گرفته‌ای
زندگی را دوباره جاری نموده‌ای
پرشور... زیبا و روان
دنیای با تو بودن در اوج همیشه‌هایم جان می‌گیرد
و هر لحظه تعبیری می‌گردد
از فردایی بی‌پایان در تبلور طلوع ماهتاب
با عبور از تاریکی‌های سپری شده
کیستی‌ای مهربان‌ترین؟