چنین گفت روحانی!

فرارو- آرمان شهرکی؛ سخنان رییس‌جمهور در روز شنبه و به مناسبت گشایش بیست‌ودومین نمایشگاه مطبوعات حاوی فرازهای مهمی است که درخور توجه و تحلیل است. وقتی بنا به دلایل گوناگون بسیاری از شهروندان، ترجیح می‌دهند تا پیرامون بسیاری مسایل به کنایه و در لفافه سخن بگویند جا برای تفسیر و تعبیر باز می‌شود. تعابیر البته می‌توانند گوناگون، پراکنده و مغشوش باشند و بر همین اساس اگر بخواهیم به نتیجه‌ یا تفسیری روشن و کارگشا دست یابیم؛  ایجاد نظم و نسق در تفاسیر متعدد ضروری است.

در این نوشتارِ مختصر سعی داشته‌ام تا با استفاده از نرم‌افزار ATLAS.ti که یکی از ابزارهای کامپیوتری موثر در تحقیقات کیفی است به تحلیل محتوای سخنان رییس‌جمهور پرداخته و بر اساس خروجیهای نرم‌افزار، چند نتیجه‌گیری یا تفسیر مشخص را ارایه دهم.

یک استناد می‌تواند یک اصطلاح، یک جمله و یا چندین جمله باشد که به انتخاب و خبرگی تحلیلگر منوط است. تعداد واژه‌ها بر اساس شمارش نرم‌افزار از تعداد واژه‌های هر استناد حاصل می‌آید اما تعبیرش در تحلیل موضوعی یا تماتیک یک متن این است که سخنران ترجیح داده تا به چه میزان از وقت خود را به تشریح کد یا معنا و مفهومی که آن را مهم تلقی کرده اختصاص دهد. هرچه تعداد استناد یک کد بیشتر باشد به‌این معناست که مدارک نظری بیشتری در متن برای آن کد وجود داشته یا یه‌عبارتی اهمیت آن کد از دیدگاه سخنران یا خالق متن بیشتر بوده است. واژه‌های بیشتر دال بر صحبت بیشتر درباره یک مفهوم و تشریح بیشتر آن است.

ستون مربوط به استنادها به‌صورت کاهشی مرتب شده است؛ و همانطور که مشخص است؛ هفت کد ابتدای جدول هرکدام دارای بیشتر از 5 استناد هستند به‌طوریکه کد ارتباط مهمترین مفهوم نهفته در سخنرانی رییس‌جمهور بوده است. اکنون به تفسیر و تحلیل عمیقتر سخنرانی می‌پردازیم که بر اساس همبستگی‌های متفاوت میان کدها، و بر مبنای خروجیهای نرم‌افزار حاصل آمده است.

• کد ارتباط در متن، بیشترین همبستگی را با کدهای امنیت، انسجام، آزادی، توسعه، حقوق اقلیتها، سرمایه گذاری، شادی، و فرهنگ داشته است. اما بیشترین همبستگی آن با کد شادی بوده که در این فرازها از سخنرانی بازتاب یافته است:

می‌دانم که رسانه‌ها تا چه حد مهم و تأثیرگذارند و حل مشکلات آنها چقدر می‌تواند در فرهنگ، ‌اطلاعات، نشاط و فضای فرهنگی جامعه مؤثر باشد.

ایجاد آرامش رسالت مهم اصحاب رسانه در زمینه امنیت ملی، اجتماعی و داخلی است؛ رسانه‌ها باید رضایت واقعی بوجود آورند، چراکه تروریسم براسب نارضایتی و ناامیدی سوار می‌شود و رسانه‌ یمتعهد به جامعه نشاط و امید می‌بخشد.

همانطور که ملاحظه می‌شود؛ آقای روحانی، در مقام ریاست‌جمهوری، مهم‌ترین کارکرد رسانه‌ها و مطبوعات را ایجاد و برقراری ارتباطی دوسویه میان حاکمیت و مردم و بالعکس تلقی کرده که غایت نهایی آن از دیدگاه ایشان ایجاد نشاط و امید در جامعه از سویی و خشکاندن ریشه‌های شکل‌گیری و پاگیری تروریسم است.

چنین ارتباطی با 13 استناد و 355 واژه مهمترین معنا و مفهوم مدنظر ریاست جمهوری در سخنرانی‌اش بوده و ایشان وقت زیادی را به تشریح آن اختصاص داده است. آقای روحانی آشکار ونهان از انحصار رسانه‌ای و مشکلات متعدد مبتلا به مطبوعات در کشور ناراضی است. روند افزایشی اختلالات روانی و آسیب‌های اجتماعی در جامعه به‌عنوان نمونه خودکشی، روسپی‌گری و اعتیاد، حاکی از این است که آقای روحانی به‌درستی به وجود چنین مشکلاتی واقف بوده و در این میان بر نقش رسانه‌ها در حل آنها تاکید می‌کند. رسانه‌هایی که آزادی، انسجام و توسعه به‌بار می‌آورند. رسانه‌هایی حتی برای اقلیت‌ها.

• کد امنیت در متن سخنرانی با کدهای ارتباط، اسلام، انسجام، آزادی، تروریسم، سیاست خارجی، قوای نظامی در ارتباط بوده و همبستگی دارد اما بیشترین همبستگی‌اش با کد سیاست خارجی است که در فرازهای ذیل منعکس است:

اگر تروریسم در جامعه جاذبه داشته باشد و مردم ندای تروریستها را بپسندند نه سیاست ‏خارجی و نه قدرت نظامی نخواهد توانست امنیت را تأمین کند.‏

برخی‌ها فکر می‌کنند که امنیت با موشک، هواپیما و تانک، حفظ می‌شود که البته این تجهیزات نظامی ضروری است... می‌توانم براین نکته تأکیدکنم که کشور به نیروی مسلح قوی، بازدارنده، قدرت نظامی و دیپلماسی نیاز دارد، ‌ولی ناامنی کنونی در منطقه تنها با سلاح و دیپلماسی حل نمی‌شود.

رییس‌جمهور، بعد نرم‌افزاری و هنجاری (normative) امنیت را از بعد زیرساختی یا سخت‌افزاری آن مهم‌تر تلقی کرده اند. از دیدگاه او تصرف موصل توسط داعش نه به دلیل تجهیزات نظامی آنها بلکه به این علت بوده که درون جامعه، افکار آنها تا حدودی مقبول افتاده است. تعبیر مناقشه‌انگیز و قابل تاملی است. می‌توان چنین نعبیر کرد که شاید نامنی با سلاح و درگیریهای نظامی ایجاد می‌شود اما پس از انکه بروز کرد؛ فروکش و مهارش بیشتر از طریق دیپلماسی امکان‌پذیر است و نه درگیری نظامیِ بیشتر.  

در جاییکه بسیاری از بازیگران جنگهای کنونی خاورمیانه بر طبل درگیری نظامی  می‌کوبند؛ تعبیر و توصیه‌های رییس‌جمهور دراین خصوص می‌تواند راهگشا باشد.

• کد توسعه در متن با کدهای ارتباط، انقلابی‌گری و حقوق اقلیتها همبستگی دارد اما بیشترین و وثیق‌ترین همبستگی‌اش با کد انقلابی‌گری است و بازتابش در فرازهای ذیل نمود یافته:

هرفردی که کوتاه‌ترین راه را برای عزت و توسعه ایران و تثبیت منافع ملی، انتخاب کند، انقلابی است.

اگر بتوانیم در کشور رونق اقتصادی ایجاد کنیم، انقلابی هستیم، با رشدمنفی و اشتغال خالص ناپایدار و تورم افسارگسیخته 45 درصدی، انقلاب معنایی ندارد.

انقلاب به معنای توسعه رفاه مردم و اشتغال جوانان است. بسیاری از مفاسداجتماعی و اعتیاد در کشور بخاطر بیکاری اتفاق می‌افتد.

این بخش شاید چالش‌زا ترین قسمت سخنان آقای روحانی و دال بر جداسریِ نظری کامل او از بسیاری از تئوریسین‌ها در جناحهای سیاسی مخالف‌اش باشد.

روحانی پیشتر از این‌ها نیز در فصل‌نامه راهبرد که از سوی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت چاپ می‌شده‌است نیز در مقاله‌ای برداشت متفاوت خود از انقلابی‌گری و ربط آن با توسعه را تبیین نموده بودند.

در نظرگاه او، ماشین توسعه با آرمان و ایده عمل نکرده و مثلا ایجاد کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری برای توسعه مفیدتر است. ادبیات توسعه از مکاتبی همچون نوگرایی و وابستگی گرفته تا آغاز جهان پساتوسعه در آراء متفکرینی همچون انسان‌شناس و توسعه‌گر کلمبیایی آرتورو اسکوبار و نیز توسعه‌دانِ انگلیسی آرام ضیایی در خصوص راهبردها و مکانیسم توسعه بسیار پردامنه، پیچیده، اثرگذار و جالب است.

شاید که روحانی در این‌خصوص نیز توانسته باشد حرفی نه جدید که میانه و معتدل زده باشد و در میانه‌های آرمانگرایی برخاسته از انقلاب و جنگ در دهه‌های پنجاه و شصت و تکنوکراسیِ توسعه‌ای دوران سازندگی ایستاده باشد؛ اما درهرحال در این‌خصوص و به‌ویژه در دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش، به‌‌فرض اینکه محقق شود؛  چالشهای عدیده‌ای با گروه‌بندیهای مخالف خود خواهد داشت.

روحانی چه راهکارهایی برای عدول از نئولیبرالیسمی دارد که آسیبهای شدیدی به فرهنگ و طبیعت ایران زده است؟ این چالش در کد بعدی نیز بازتاب دارد.

• کد انقلابی‌گری که در ارتباطی با کدهای اخلاق، اسلام، توسعه و فرهنگ قرار گرفته و در این میان بیشترین ارتباط را با اخلاق داشته است. فرازهای سخنرانی/متن در این‌خصوص عبارت‌اند از:

امروز نیاز به وحدت، امید و نشاط برای تحول جامعه داریم، تصریح کرد: هرکج ااخلاق نبود، انقلاب نیز وجود ندارد و هر فردی که راستی، اخلاق و امانت را حفظ می‌کند، انقلابی است.

انقلابی یعنی، استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی. ما مفهوم دیگری جز اخلاق، برای انقلاب نمی‌شناسیم. از انقلاب بالاتر اسلام است چراکه انقلاب اسلامی باید ما را به آرمان‌های اسلامی رهنمود سازد.

به‌عنوان کسی که تمام نوجوانی، جوانی و عمر خود را برای انقلاب صرف کردم، برایم قابل تحمل نیست که فردی دم ازانقلاب بزند، اما دروغ بگوید و تهمت بزند.

نیاز به انقلابی واقعی داریم و تکثر گفتمان به نفع همگان گفت: همه گفتمان‌ها ذیل انقلاب اسلامی و انقلاب اسلامی ذیل فرهنگ اسلامی و فرهنگ اسلامی نیز ذیل اخلاق حسنه است چراکه دین اسلام، انقلاب، امام و شهدا برای استقرار اخلاق آمده‌اند.

روحانی ضمن پذیرش تکثر گفتمانی در حوزه انقلاب و انقلابی‌گری که قابل تحسین و ستایش است؛ تمامی گفتمانها را دست‌آخر ذیل چتر واحد اخلاق جمع می‌کند که نشان از بستگیِ میان دین و اخلاق در ادراک و بینش او دارد. اخلاق برای روحانی اما تنها در دروغ‌نگفتن و تهمت نزدن خلاصه می‌شود که گونه‌ای اخلاق شخصی است اما اگر او واقعا قصد ارایه گونه‌ای انقلابی‌گریِ توسعه‌ایِ اخلاق گرا و مبتنی بر تعمیق فرهنگ را دارد کارش بسیار سخت است.

فساد سازمانی و رشوه، فساد در نظام مالیاتی و بیمه کشور، اختلاس‌های پی‌درپی، شکاف طبقاتی و ....اینها همه فسادند.

 انقلابی‌گری روحانی شاید از افراط‌‌زده‌گی خلاصی یافته باشد اما کماکان آغشته به آرمان و ایده و شعار و به‌شدت خوش‌بینانه است. در هیچ‌کجای دنیا، شاید باستثنای کشورهای اسکاندیناوی یا معدود کشورهایی که از برنامه‌ی توسعه آنها تبعیت می‌کنند؛ توسعه نتوانسته با اخلاق و عدالت اجتماعی چندان جمع‌وجور شود. عدم تحقق فرایند "چکّه به پایین" در کشورهای توسعه‌یافته از دغدغه‌های اصلی سازمانهای غیردولتی و مردم‌نهاد است.
 

• کد سرمایه‌گذاری در همبستگی با کدهای ارتباط، انسجام، و سیاست خارجی قرار گرفته و بیشتر از همه با کد انسجام همنشینی دارد. فراز مربوط عبارت است از:

هرمیزان دیگران وحدت و انسجام را در داخل کشورببینند، جذب سرمایه آسان‌تر خواهد شد.

این همان تکرار حرف همیشگی روحانی و البته دیگر دولتها مبنی بر بهبود فضای کسب‌وکار و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری است که تاکنون حتی با وجود مدیران بعضا دلسوز با نیاتی خیر، عملی نشده است.

بسیاری از کارگاههای کوچک و متوسط یا ورشکسته‌اند یا با کمتر از ظرفیت اسمی خود تولید می‌کنند. طرح اقتصادی و بانکی روحانی مبنی بر رونق کارگاههای نیمه‌فعال با مانع جدی عدم پالایش کارگاههای مستحق، و نظارت بر تسهیلات اعطایی به ذی‌نفعان واقعی و دخالت ارگانها در سیستم بانکی مواجه است. در حوزه فرهنگ، اخیرا شاهد وقایع ناگواری بوده‌ایم.

• کد سیاست‌خارجی با کدهای امنیت، تحریم، تروریسم، رای مردم، سرمایه گذاری، قوای نظامی و نقد بستگی دارد و بیشترین بستگی‌اش با امنیت است. در این سخنان و جملات:

اگر تروریسم در جامعه جاذبه داشته باشد و مردم ندای تروریستها را بپسندند نه سیاست‏خارجی و نه قدرت نظامی نخواهد توانست امنیت را تأمین کند.‏

...تجهیزات نظامی ضروری است، ام امن به عنوان فردی که از ابتدای انقلاب به دنبال تحکیم نیروهای مسلح و ساخت سلاح بودم، می‌توانم بر این نکته تأکیدکنم که کشور به نیروی مسلح قوی، بازدارنده ،قدرت نظامی و دیپلماسی نیاز دارد، ‌ولی ناامنی کنونی در منطقه تنها باسلاح و دیپلماسی حل نمی‌شود.

برجام ثابت کرد که روحانی در تحقق وعده‌های انتخاباتی‌اش درخصوص سیاست خارجی تقریبا موفق بوده است. می‌گویم تقریبا، زیرا طی این سالها سیاست خارجی ما تنش‌هایش را در اروپا و آمریکا کاهش و در دول همسایه افزایش داده.

اگر روحانی واقعا خواستار اجرای یک سیاست خارجی متکی بر آرای مردم و تنش‌زدایی است باید خیلی متعادلتر و سنجیده‌تر از اینها عمل کند.

• و در نهایت کد رای مردم با سیاست خارجی و از مجرای این سخن مرتبط است:

امروز ملت ایران این پیروزی را که همه ارکان کشور رأی به آن داده‌اند به انجام رسانده و اهل رسانه باید این موفقیت را برای مردم تشریح کنند.

در اینکه برجام خواست حقیقی اکثریت مردم بوده هیچ شک و شبهه‌ای نمیتوان داشت.

جمع‌بندی
از صدر مشروطه تا‌کنون، این مطبوعات بوده‌اند که با فرازونشیب بسیار میان حاکمین، روشنفکران و مردم واسطه‌گری کرده‌اند. جریده اما زیر تیغ سانسور یا خودسانسوری چه عایدای‌ای می‌تواند داشته باشد؟! سیاه‌مشقی است که حرفها و شعارهای تکراری را بازتولید می‌کند؛ تولید شادی پیش‌کش.

در عصر دیجیتال اما شبکه‌ها و فضای مجازی تا حدودی توانسته‌اند از فشار وارده بر مطبوعات چاپی کم کنند. فضایی که در سخنان ریاست جمهوری تنها با یک استناد و شش واژه جایش سخت خالیست.

روحانی به فراست و تدبیر از توسعه‌ای فارغ از شعارها و ایده‌های افراطی سخن می‌گوید و امنیت واقعی را نیز نه ماحصل توپ‌و تفنگ که رهاورد چنین توسعه‌ای می‌داند اما آنجا که می‌خواهد توسعه‌ را با اخلاق و فرهنگ پیوند بزند کمی شعاری و رومانتیک جلوه می‌کند.

او که در چهار سال نخست تکیه‌اش بر تکیه‌گاهِ ناپایدار و بی‌وفای ریاست جمهوری کشور را از خطرات جدی و مهلک در عرصه سیاست خارجی رهانیده شایسته‌است که در چهار سال دوم، رو به سیاست داخلی کرده و در این معرکه‌‌ی پرآشوب حامی رای‌دهندگانش باشد.

اقتصاد سیاسی روحانی نیاز به ترمیم واقعی دارد. نئولیبرالیسم، نقادانی جدی دارد هم در ایران و هم در بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی. طبیعت در ایران به کالایی برای مبادله و کسب سود بدل گشته؛ بسیاری ازمنابع طبیعیِ خدادادی هم در روی زمین و هم زیر آن، از دسترس عموم خارج گشته‌اند؛ آلودگی در رودخانه‌ها بیداد می‌کند. قانون کار ایران پرنقص و وامانده است. نه کارفرما را راضی می‌کند و نه کارگر را.

اتحادیه‌ها و سندیکاها حلقه‌ی مفقوده‌‌ی جامعه‌ی کارگری ایران هستند و در وانفسای سوءتفاهمات ایدئولوژیک توان هیچ کنشگری ندارند. آموزش و بهداشت که قرار بر رایگان بودنشان بود؛ بخش عظیمی از هزینه‌ی سبد خانوار را تشکیل می‌دهند و پول‌پرستی در نظامشان نهادینه شده. آیا توسعه‌ی اخلاقی موعود روحانی می‌تواند انحصار در بازار خودرو و استیلای دیرپای چند شرکت خودروسازی را بر این صنعت بشکند؟ روحانی با آقازاده‌ها چه می‌کند؟

چگونه می‌تواند آن خلاء‌های قانونی را پرکند که به‌واسطه‌شان خودروی لوکس یا جنسی که در داخل امکان تولیدش هست یا تولید دارد؛ وارد کشور می‌شود؟ کارنامه‌ی دولت روحانی در خصوص مسایل زنان و تبعیض‌هایی که بر آنها اِعمال میشود چیز چندانی در چنته ندارد.

اگر او آنچنانکه در سخنرانی مورد تحلیل گفته خواهان آن است که توسعه را بر مدار رای مردم، اخلاق، فرهنگ، ارتباط با رسانه‌ها و دوشادوش امنیت پیش ببرد؛ تمامی این شعارها و آرمانها نیاز به جراحی‌های بسیار دارد نه صرفا حرف و نصیحت و گلایه.