فشار خاکریز مرزی بر گلوی هامون

بهار است و سیلاب‌های رودخانه هیرمند که محصول بارش‌های خوب در افغانستان‌اند در حال ورود به تالاب هامون هستند. این سیلاب‌ها با عبور از سدها و برداشت‌های پرشمار و غیرمجاز آب از کشور همسایه شرقی، خود را به این تالاب می‌رسانند. اگر چه افغان‌ها چندین سال است حقابه رسمی و قانونی این تالاب را نمی‌دهند اما در این سو و در کشور ایران نیز برخی اقدامات مانع از رسیدن میزان کافی آب به بخش‌های مهم هامون می‌شود. یکی از این موانع بزرگ خاکریزهای مرزی طولانی است که مرزبانی در مرز با افغانستان و در بخش‌هایی از وسط تالاب هامون ایجاد کرده است.

به گزارش شرق، این خاکریزها از سال ١٣٨٥ به این سو با هدف جلوگیری از ورود مواد مخدر و قاچاقچیان و همچنین تردد غیرمجاز اتباع بیگانه برپا شده‌اند، اما به گفته کارشناسان هم مانع ورود آب به قسمت‌های زیادی از تالاب می‌شوند و هم چرخه طبیعی آب در هامون را برهم زده‌اند.
تالاب هامون که زمانی لقب بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران را بر خود داشت، در منطقه مرزی میان ایران و افغانستان واقع شده است، بخشی از آن در منطقه سیستان در شمال استان سیستان‌وبلوچستان و بخش‌های دیگر در دو ولایت نیمروز و فراه افغانستان قرار دارد. آب مورد نیاز این تالاب هم توسط رودخانه‌های هیرمند و فراه‌رود تأمین می‌شود.

 سال گذشته در اردیبهشت‌ماه با ورود سیلاب‌ها وضعیت این تالاب که ١٦سال پیش از آن در خشکی کامل به سر برده بود کمی بهبود پیدا کرد. با این همه در ادامه به دلیل شرایط منطقه، آب تالاب از اواسط تابستان دوباره خشک شد.

برای بررسی آخرین وضعیت این تالاب، «شرق» با سعید محمودی، مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان‌وبلوچستان، گفت‌وگویی کرده است. این مقام مسئول در این رابطه می‌گوید: «سیلاب‌های رودخانه هیرمند چندین روز است که در حال ورود به تالاب است و طبق پیش‌بینی ما تا اواخر اردیبهشت‌ماه نیز ادامه خواهد داشت، سال گذشته هم در اثر همین سیلاب‌ها در خوشبینانه‌ترین حالت به یک‌سوم تالاب، آب رسید که البته بهترین وضعیت هامون در ١٥ سال گذشته را رقم زد. در نظر داشته باشید که کل حجم آب مورد نیاز تالاب ١١ تا ١٢ میلیارد مترمکعب است اما سال گذشته شاید در حدود ٣ میلیارد مترمکعب آب به آن وارد شد، پیش‌بینی من این است که اگر مشکل خاصی رخ ندهد شاید امسال هم مانند سال گذشته شود».

محمودی همچنین در رابطه با احتمال پایدارماندن آب تالاب تا فصل بارش جدید نیز این‌گونه توضیح داد: «اینکه آب تالاب پایدار بماند هیچ‌وقت شدنی نیست، آورد رودخانه به شدت کم شده است و تبخیر هم در این منطقه به دلیل بادهای شدید ١٢٠ روزه و همچنین حرارت بسیارزیاد، بالاست، طبیعی است که در چنین وضعیتی آب خشک شود، اما احتمالا این آب تا حدود مردادماه دوام بیاورد، البته ما تلاش می‌کنیم همین آب اندکی که وارد می‌شود، صرف تولید پوشش گیاهی شود».مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان‌وبلوچستان همچنین در رابطه با برداشت‌های غیرمجاز آب در منطقه و همچنین ازبین‌بردن پوشش گیاهی تالاب و اقداماتی که برای جلوگیری از این کار انجام می‌شود نیز به «شرق» گفت: «مردم ما زندگی‌شان به این تالاب بسته است، ما باید کاری کنیم که این تالاب کیفیت زندگی در اینجا را افزایش دهد تا از کوچ مردم جلوگیری کنیم، مردم باید از ثمرات این تالاب استفاده کنند، اما درعین‌حال امسال برنامه‌هایی داریم که کارهای آسیب‌زننده به تالاب را متوقف و از چرای بی‌رویه و قطع نیزارها و پوشش گیاهی به صورت فله‌ای جلوگیری کنیم، برای شترها برنامه‌هایی داریم که وارد جاهای حساس نشوند و همچنین آب را در کمترین زمان به جاهای حساس برسانیم، چون در هامون بخش‌هایی هستند که به دلیل اشتباهات و خطاهای انسانی آسیب دیده‌اند».

محمودی دراین‌باره نیز این‌طور گفت: «به‌عنوان مثال خاکریزهای مرزی ساخته‌شده در بخش‌هایی از تالاب باعث شده جاهایی از تالاب به پشته تبدیل شود و آب واردشده به تالاب در قسمت افغانستان نتواند وارد مرز ما شود، همین اقدام باعث شده کانون‌های بزرگ و وسیع گردوغباری شکل بگیرد که مردم سیستان را اذیت می‌کند. بیماری‌های تنفسی و چشمی که آمارشان در این منطقه بالاست، ناشی از همین موضوع است. ما امسال برنامه داریم حتی با پمپ هم شده آب را از این خاکریزها عبور داده و به قسمت‌های خشک‌شده برسانیم».

وی در پاسخ به این سؤال که چرا برای حل مشکل با مرزبانی رایزنی نمی‌شود نیز گفت: «ارتش جاهایی را که ما می‌خواستیم باز کرده، اما ما معتقدیم این خاکریزهای مرزی باید به صورت کامل برداشته شود، نکته اینجاست که این امر حتی اگر تأثیری در ورودی آب نداشته باشد، برای ما که می‌خواهیم آب واردشده را به نقاط موردنیاز تالاب برسانیم، دست‌وپاگیر است و ایجاد مانع می‌کند، ما دنبال این هستیم که آب موردنیاز را حتما به مناطق خشک‌شده و کانون‌های گردوغباری وارد کنیم. به اعتقاد من، این خاکریزهای مرزی هیچ تأثیر مثبتی حتی به لحاظ امنیتی هم نداشته است، اما کار را برای رسیدن بدون مشکل آب و حل مشکل کانون‌های گردوغباری مشکل کرده است. در صورتی که اگر این خاکریزها نبود، ما می‌توانستیم به‌راحتی بخش زیادی از آب را به این مناطق برسانیم که حداقل پوشش گیاهی یا رطوبت به اندازه موردنیاز در این نقاط حفظ و مانع از تولید و ایجاد گردوغبار شود».

علاوه بر این، خسرو افسری مدیرکل سابق حفاظت محیط ‌زیست استان سیستان‌وبلوچستان نیز در گفت‌وگویی با «شرق» در همین‌رابطه گفته بود: «تالاب سیکل طبیعی خاصی دارد، قسمت عمیق در خاک افغانستان است، بادهای این منطقه هم از شمال‌غرب به جنوب شرق است، هرموقع که باد بلند شود آب را به داخل خاک ما وارد می‌کند و دوباره برمی‌گرداند. این خاکریز باعث می‌شود آبی که باد می‌آورد به خاکریز برخورد کند و وارد خاک ما نشده و دوباره برگردد، یکی از مشکلات این خاکریز است. مشکل دیگر هم تغییر سیکل طبیعی چرخش آب در تالاب است. این خاکریز درخصوص تالاب بیشتر به نفع کشور افغانستان در حال عمل‌کردن است چون مانع از ورود آب بیشتر به خاک کشور ما می‌شود. هیچ کشوری نمی‌آید با منابع آب حساس کشور خودش این‌طور برخورد کند».

همچنین امروز قرار است اشرف‌غنی احمدزی، رئیس‌جمهور افغانستان، نیز برای دیدار و مذاکره با مسئولان ایرانی به تهران بیاید. طبق گفته‌های مقامات سازمان محیط زیست یکی از نکات مهمی که باید در مذاکرات با این مقام افغان در دستور کار قرار گیرد موضوع پرداخت حقابه تالاب هامون است که براساس معاهدات بین‌المللی، کشور افغانستان ملزم به پرداخت آن است. در همین حال و در صورت تحقق چنین هدفی پیش از آن باید موانع داخلی ورود کامل آب به تالاب هامون مانند همین خاکریزهای مرزی از میان برداشته شود.