هم‌میهن نوشت: بسیاری از آرزو‌ها و تصورات خیالی بشر به حقیقت تبدیل شده است؛ از ماشین پرنده، حضور انسان در سیاره‌های دیگر تا اعضای بدن روباتیک. حالا این روز‌ها با مطرح شدن «جاگیری یک تراشه در مغز انسان» حرف و حدیث‌هایی فراتر از آنچه از سوی ایلان ماسک مطرح شده، شگل گرفته است. بسیاری می‌گویند این اتفاق، پیش‌درآمدی است بر کنترل ذهن انسان و مدیریت آن. اما آیا در واقعیت نیز چنین است؟
در گفتگو با مسعود زمانی و دکتر رضا شاه‌نظر این موضوع را بررسی کردیم که چطور ایلان ماسک در کنار طرح‌های عجیبی که همیشه در ذهن‌اش دارد، جاگذاری تراشه در مغز انسان را پیش می‌برد. آیا FDA (سازمان غذا و داروی فدرال آمریکا) که نهادی سختگیر نسبت به تصویب چنین موضوعات علمی‌ای است زیربار طرح‌های آتی ایلان ماسک مشابه با این موضوع می‌رود؟ همچنین این پرسش از کارشناسان مطرح شد که آیا قرار گرفتن تراشه در مغز انسان برای بهبود وضعیت معلولین، شروع یک پروژه بزرگ از سوی ایلان ماسک است و به‌زودی قرار است حافظه انسان کنترل و مدیریت شود؟
تا پیش از اینکه خبر قرار گرفتن یک تراشه ایمپلنت‌شده در مغز انسان توسط ایلان ماسک مطرح شود، این موضوع را در سریال‌های سایبرپانک دیده و شنیده بودیم، اما حالا ماجرا فرق کرده و در واقعیت نیز این اتفاق رخ داده و تثبیت شده است. مسعود زمانی، پژوهشگر آینده فناوری در گفتگو با «هم‌میهن» می‌گوید که قرار گرفتن تراشه در مغز انسان برای بهبود وضعیت معلولان در هر صورت سرآغاز یک اتفاق بزرگ علمی است که راه را برای دانشمندان هموار کرده است: «این کار بزرگ ۱۲ سال پیش انجام شده بود که برای حالت‌های خاص به کمک یک‌سری تحریکات الکتریکی، بخشی از مغز که به‌دلیل حادثه و یک اتفاق، امکان ارتباط با بخش‌های دیگر بدن را قطع کرده بود، باردیگر فعال کند. این‌کار را به‌صورت مصنوعی برای چنین افرادی انجام داده بودند که ارتباط بین اعضای بدن را فعال کند.
این تکنولوژی سال‌ها پیش آغاز شده بود، اما ایده «نورالینک» این است که چنین موضوعی را به‌شکل عمیق‌تر و دقیق‌تری به‌حالت اجرا درآورده‌اند. آن دستگاه و تکنیکی که به کمک علم روباتیک این امکان را فراهم می‌آورد که چیپ موردنظر در نقطه دقیق و با حداقل تهاجم نصب شود و بتوانند تا حدی مشکل سیم‌کشی مغز را حل کنند، حالا ساخته و مورد تایید FDA (سازمان غذا و داروی فدرال آمریکا) که به‌شدت سختگیر است، قرار گرفته است.
اختلال در شبکه مغزی باعث طیف گسترده‌ای از اختلالات می‌شود که از افسردگی و استرس تا انواع معلولیت‌های حرکتی را شامل می‌شود. این کار بسیار بزرگی است که انجام شده و می‌توانند اختلالات حرکتی در بسیاری از بیماران را برطرف کرده و بهبود دهند. نکته مهم این است که این فناوری به همان اندازه که یک دستاورد حوزه عصب‌شناسی و علوم‌شناختی است، شاید حتی بیشتر از آن (و به‌مدد رسوب فناوری در بخش‌های دیگر شرکت‌های آقای ماسک نظیر اسپیس ایکس و تسلا)، یک دستاورد روباتیکی است و آنچه تا پیش‌ازاین ریسک چنین عمل‌هایی را به‌شدت بالا می‌برد، اکنون به یک فرآیند تقریباً اتوماتیک و قابل‌اتکا تبدیل شده است و بیشتر از ۹۰ درصد کار، توسط روبات انجام می‌شود و حالا بازه عملکرد و اختیارات پزشکان و محققان بیش‌ازپیش باز شده تا بتوانند کار‌های بیشتری انجام دهند.»
دکتر رضا شاه‌نظر، پزشک متخصص قلب و برنامه‌نویس نیز در گفتگو با «هم‌میهن» درخصوص فرآیند تصویب این طرح توسط سازمان غذاودارو و اجرایی شدن آن در کوتاه‌مدت گفت: «در ابتدا این تراشه‌ها در سال ۲۰۱۹ در مغز چندین خوک قرار داده شد و در ادامه این آزمایش روی حیوان با موفقیت انجام شد. نورالینک درحقیقت دستگاهی بسیار کوچک است که الکترود‌های بسیار ریز آن با نوعی ویژه از جراحی به‌کمک دستگاه‌های ویژه در بافت مغز قرار داده می‌شوند. ادعایی نیز ازسوی دانشمندان این پروژه مطرح شده که هیچ آسیبی به بافت مغز زده نمی‌شود. موارد مختلفی به‌عنوان اهداف نهایی این پروژه اعلام شده که از آن‌ها می‌توان به درمان نابینایی یا بهبود حرکتی در برخی از بیماران دچار معلولیت و فلج عصبی-عضلانی اشاره کرد.»
باتوجه به اینکه کاربران شبکه‌های اجتماعی، ذهن خلاقی درمورد موضوعات علمی، تخیلی دارند بعد از انتشار خبر «قرار گرفتن تراشه در مغز انسان»، به این موضوع پرداختند که گام بعدی ایلان ماسک، کنترل حافظه انسان و بهبود وضعیت یادگیری افراد است. مسعود زمانی چنین موضوعی را رد نمی‌کند، اما رخ‌دادن آن را نیز به این سادگی‌ها نمی‌داند: «کنترل حافظه انسان غیرممکن نیست، اما تا جایی که من می‌دانم هدف پروژه‌شان تقویت مغز نیست بلکه هدف، برطرف کردن اشکالات کانکتوم و ارتباطات شبکه‌ای آن در افرادی است که به‌لحاظ مغزی مشکل دارند و دارای معلولیت هستند. در تست‌های حیوانی، دستاورد خوبی داشتند و حرکت حیوانات بهبود پیدا کرد. اما تصور می‌کنم این بخشی که ازسوی سازمان غذا و دارو تایید شده، صرفا برای بهبود وضعیت افرادی است که دچار معلولیت هستند. الان پروسه ایمپلنت‌شده این تراشه در مغز، برای چندکار محدود مجوز گرفته است و فراتر نیست».
دکتر شاه‌نظر می‌گوید، آینده قابل پیش‌بینی نیست، اما بعید هم نیست به‌لحاظ تئوریک، موضوعاتی، چون انتقال اطلاعات بین دونفر بدون صحبت (که همان مفهوم تله‌پاتی است) و کنترل بسیاری از مسائل از راه دور با ذهن بشر رخ دهد: «باید بگویم باتوجه به اینکه ایلان ماسک اصولا ذهن خلاق و بلندپروازانه‌ای دارد، اصلا بعید نیست به این پیشرفت‌ها نیز برسیم. نکته اساسی‌ای که می‌تواند محدودیت ایجاد کند، قوانین و مقرراتی است که باید این مسیر را کنترل کنند تا خطرناک نباشد. همان نگرانی‌ای که نسبت به هوش مصنوعی وجود دارد. موارد قبلی مشابه قرار گرفتن ایمپلنت در بدن انسان، ایمپلنت‌های قلبی یا در اصطلاح عمومی، باتری‌قلب بود، اما موضوع فعلی، چون مربوط به مغز است کمی حساس‌تر و ناشناخته‌تر از سایر موارد تلقی می‌شود. به احتمال فراوان قوانین سختی نسبت به تراشه‌های مغز خواهیم دید که باید در یک چارچوب خاص حرکت کنند».
آیا می‌توان قرار گرفتن تراشه در مغز انسان را در راستای تقویت هوش مصنوعی دانست؛ باتوجه به اینکه ایلان ماسک توجه ویژه‌ای روی هوش مصنوعی دارد. مسعود زمانی می‌گوید: «اتفاقا سوال خوبی است که پرسیده شود که آیا چنین موضوعی درراستای هوش مصنوعی است یا خیر. اگر توانایی مغز انسان در راستای ذخیره‌سازی و پردازش، پیشرفت کند بله، می‌تواند درراستای توسعه هوش مصنوعی نیز باشد، اما موضوع فعلی، با پیشرفت حال‌حاضر که قرار است یک تراشه در مغز انسان قرار بگیرد تا به کمک انسان‌های معلول بیاید، ارتباطی به هوش مصنوعی ندارد. البته امکان دارد پروژه‌های دیگری در حوزه رابط مغز و کامپیوتر (BCI - Brain Computer Interface) صورت بگیرد که موید این اتفاق باشد، ولی دراین‌خصوص تاکنون چنین برداشتی صورت نگرفته است. البته در درازمدت می‌تواند به‌سمتی برود که به‌صورت‌علنی آن را به هوش مصنوعی مرتبط بدانیم. فعلا، اما قرار نیست این موضوع به مغز انسان چیزی اضافه کند و صرفا هدف، افراد بیمار یا معلول هستند. درحال‌حاضر خبری از تقویت مغز انسان نیست، همچنین بعید به‌نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت پیشرفت یا تغییر خاصی جز در این زمینه ببینیم. به‌طورمثال شایعاتی مطرح شده که این پیشرفت به‌سمتی می‌رود که قدرت بینایی انسان را افزایش می‌دهد. ولی فعلا داده و اطلاعاتی در این زمینه نداریم».
بسیاری عقیده دارند باتوجه به اینکه ایلان ماسک اصولا به کم قانع نمی‌شود، این روند به سمتی می‌رود که فیلم‌های تخیلی سرانجام به حقیقت تبدیل شوند؟ این سوال مهمی است که ازسوی کاربران شبکه‌های اجتماعی بال‌وپر داده شده است. مسعود زمانی، اما عقیده دارد، سینما ابزار سرگرمی است و سرگرمی یعنی فرازوفرود در یک قصه و داستان. چون در پردازش آینده، داستان‌های شیرین، جذابیت خاصی ایجاد نمی‌کند همیشه قصه‌های مربوط به آینده بدبینانه و خشن است؛ مثل ترمیناتور یا موضوعاتی، چون انفجار کره زمین. پس اگر بخواهیم آینده دنیا را با سینما تصویر کنیم، خوب در نمی‌آید، اما هزاران سناریو مناسب‌تر هست که می‌توانند به واقعیت نزدیک‌تر باشند: «یک‌سری ترس وجود دارد نسبت به پیشرفت علم و قرار گرفتن تراشه‌ها در مغز انسان، اما بهتر است که خوشبینانه به این اتفاق نگاه کرد؛ به‌طورمثال اگر مکانیسمی طراحی شود که دو نفر بتوانند افکارشان را باهم در میان بگذارند، قدرت ارتباطی بشر پیشرفت شگرفی خواهد کرد. درواقع دانشمندان یا حتی افرادی که یک حرفه تخصصی را بلد هستند، می‌توانند با اشتراک‌گذاری ذهن و دانش‌شان، موضوعی که ۱۰ سال آموزش آن طول می‌کشد را طی دوسال به ذهن سایر افراد منتقل کنند. پس می‌توان نسبت به پیشرفت علم و فناوری خوشبین بود.»
دکتر شاه‌نظر نیز هم‌عقیده با مسعود زمانی است و می‌گوید که در آینده احتمال اینکه ازطریق خواندن ذهن انسان پیشرفت‌هایی حاصل شود، وجود دارد: «بعید نیست در ادامه این تحقیقات به‌سمت مسیری بروند که بسیاری از کار‌ها صرفا ازطریق ذهن انسان پیش بروند. مثلا با فکر کردن، بدون اینکه صفحه نمایش را لمس کنید، صفحات موبایل عوض می‌شوند. این‌ها موضوعاتی است که بار‌ها اعلام شده نورالینک درصدد اجرایی‌شدن آن است. ضمن اینکه سازمان غذا و دارو درنهایت بعد از ۴بار ردکردن، اجازه محدود کارآزمایی بالینی را داده و این جمله که اصلا به مرحله کارآزمایی بالینی نرسیده، درست نیست.»