در سال‌های اخیر همواره بانک‌های ایرانی، چه دولتی و چه خصوصی، مورد هجوم منتقدان بوده‌اند. اغلب مشکلات اقتصادی مانند نقدینگی و خلق پول بی‌نظمی‌های پولی را، بسیاری از کارشناسان، گردن بانک‌ها انداخته و می‌گویند اگر بانک‌ها در ایران باانضباط باشند اقتصاد ایران هم سروسامان می‌گیرد.
به گزارش هم‌میهن، فارغ از این انتقادات، بانک‌های مشکل‌دار کم نیستند، اما بین بانک‌های بورسی و دولتی رقابت زیادی برای بد نشان دادن وضعیت وجود دارد. ولی تا اینجای کار بانک‌های بورسی در جمع، از بانک‌های دولتی وضع بدتری دارند. بیش از ۲۰۰ هزار میلیارد تومان زیان انباشته در قبال حدود ۵۷ هزار میلیارد تومان زیان انباشته بانک‌های دولتی قابل‌قیاس نیست. اما نکته‌ای که باید اشاره کرد اینکه تقریبا تمامی بانک‌های دولتی دارای مشکل هستند، اما در بین بانک‌های بورسی بانک‌های باکیفیت زیادی وجود دارد که امیدوار کننده است.
در بین بانک‌های بورسی بانک‌های باکیفیت بالا در سوددهی و بازدهی مناسب کم نیستند. اغلب بانک‌های بورسی وضعیت مناسبی به لحاظ سودآوری دارند. بالاترین سودآوری تاریخ بانکداری ایرانی در میانه سال گذشته توسط بانک ملت به مبلغ ۱۷ هزار میلیارد تومان رخ داده است و این وضعیت گویای آن است که بانک‌های خصوصی به مراتب بهتر از بانک‌های دولتی فعالیت کرده و شاید شفافیت مهمترین عامل در این فرایند باشد.
بر کسی پوشیده نیست که در بسیاری از مطالب انتقادی اقتصادی، از بانک‌ها به‌عنوان یکی از مهمترین عاملان مشکلات اقتصادی کشور یاد می‌شود. علت این امر این است که ریشه نابسامانی‌های اقتصادی را نقدینگی دانسته و بانک را در رشد بالای نقدینگی مقصر می‌دانند.
براساس اطلاعات استخراج‌شده از صورت‌های مالی سال ۱۴۰۰ (هنوز صورت‌های مالی سال ۱۴۰۱ منتشر نشده‌است) وضعیت بانک‌ها چندان مناسب نیست. البته بانک‌های با شرایط خوب هم در بین بانک‌های ایران وجود دارند. برای تشخیص اینکه کدام بانک بورسی خوب است یا در شرایط بدی غوطه‌ور است، باید صورت‌های مالی را مطالعه کرده و براساس نسبت‌های مالی و برخی محاسبات به این پاسخ‌ها رسید. این گزارش با بررسی داده‌هایی از قبیل نسبت بدهی، کفایت سرمایه، بازدهی دارایی، حاشیه سود و دیگر داده‌ها مشخص می‌کند که کدام بانک شرایط خوب یا بد را دارد.
نسبت بدهی یا debt ratio یکی از نسبت‌های اهرم مالی است که اهمیت و تاثیر بدهی‌های طولانی‌مدت و جاری را در دارایی‌های شرکت نشان می‌دهد. مشخص می‌کند چه مقدار از دارایی‌های شرکت توسط اشخاصی غیر از صاحبان سهام و از محل بدهی، تامین شده‌است. برای محاسبه این نسبت باید مجموع بدهی‌ها را بر مجموع دارایی‌ها تقسیم کرد. اگر این نسبت بیشتر از یک یا صد (محاسبه درصدی) باشد، نشان می‌دهد که بدهی‌های شرکت از دارایی‌های آن بیشتر است و بالعکس. نسبت بدهی می‌تواند به سرمایه‌گذار کمک کند تا درجه ریسک و سلامت مالی شرکت‌های مختلف را بسنجد.
در واقع این نسبت، میزان اهرمی بودن شرکت را اندازه‌گیری می‌کند. یعنی نسبت بدهی بالاتر، نشان می‌دهد که شرکت اهرمی‌تر است، به این معنی که ریسک مالی بیشتری می‌تواند داشته باشد. در عین حال، اهرمی بودن یک ابزار مهم است که شرکت‌ها برای رشد استفاده می‌کنند و بسیاری از شرکت‌ها استفاده‌های پایداری را از بدهی‌ها می‌برند.
به زبان ساده‌تر، یعنی اگر کل دارایی بانکی ۱۰۰ تومان باشد و بدهی آن هم ۳۰ تومان باشد، نسبت بدهی بانک ۰.۳ یا ۳۰ درصد است. اما این وضعیت برای بانک‌ها کمی پیچیده است.
میانگین نسبت بدهی صنعت بانکداری در ایران حدود ۱۰۶.۴۱ درصد است. یعنی در مجموع نسبت بدهی در بین بانک‌ها بیش از ۱۰۰ درصد است. بانک‌هایی مانند سرمایه دارای نسب بدهی ۳۵۴ درصد، بانک آینده با نسبت بدهی ۱۳۹ درصد، بانک ایران‌زمین نسبت بدهی ۱۳۹ درصد، بانک شهر دارای نسبت بدهی ۱۱۴ درصد و موسسه اعتباری ملل دارای نسبت بدهی ۱۰۳ درصد بود. نکته جالب توجه اینکه بهترین نسبت بدهی ۸۳ درصد برای بانک کارآفرین است. یعنی نسبت به دیگر صنایع نسبت بدهی در بانکداری بالاست، درحالی‌که نسبت بدهی در اغلب صنایع تولیدی حدود ۸۰ درصد است، ولی بهترین نسبت بدهی در بانکداری ۸۹ درصد است.
حاشیه سود یعنی به ازای فروش، هر بنگاهی چقدر سود کسب می‌کند و با کسر هزینه‌ها به دست می‌آید. سود ۱۰ درصدی یعنی بانک از فروش ۱۰۰ تومان ۱۰ تومان حاشیه سود دارد. مهمترین عامل درآمد بانک‌ها تسهیلات، کارمزد، سرمایه‌گذاری و فعالیت در اوراق بهادار است. هزینه‌های بانک هم هزینه‌های مالی، هزینه‌های اداری و هزینه سود سپرده است. به زبان ساده‌تر، کم کردن هزینه از فروش حاشیه سود می‌شود. چند بانک دارای حاشیه سود منفی هستند.
بانک سرمایه دارای حاشیه سود منفی ۵۵۸ درصد، حاشیه سود بانک ایران‌زمین منفی ۲۸۲ درصد، بانک دی منفی ۱۴۱ درصد، بانک آینده منفی ۱۰۷ درصد و موسسه اعتباری ملل منفی ۲۹ درصد بود. نکته جالب‌تر اینکه بانک قرض‌الحسنه رسالت که معروف به ارائه‌کننده وام ارزان قرض‌الحسنه با سود چهار درصدی است، بالاترین حاشیه سود یعنی ۴۲ درصدی را دارد علت آن این است که این بانک سپرده قرض‌الحسنه جمع کرده و بابت سپرده‌هایی که جمع می‌کند در واقع کمترین سود را پرداخت می‌کند.
بازدهی دارایی یا (Return on Asset) یا ROA یک شاخص از چگونگی سودآوری شرکت وابسته به کل دارایی‌های آن شرکت است.
برای مثال اگر خالص درآمد یک شرکت برابر ۱۰ میلیون تومان باشد و دارای دارایی‌هایی به ارزش ۵۰ میلیون تومان، ROA آن برابر با ۲۰ درصد خواهد بود، درحالی‌که اگر شرکت دیگری سود مشابهی کسب کند، اما ارزش دارایی‌هایش ۱۰۰ میلیون ریال باشد ROA به مقدار ۱۰ درصد خواهد بود. بر مبنای این مثال شرکت اول در تبدیل وجوه سرمایه‌گذاری شده به سود موفق‌تر عمل کرده است.
بازده دارایی به صورت درصد بیان می‌شود و بعضی اوقات به بازده سرمایه‌گذاری نیز اشاره دارد. در حقیقت بازده دارایی مساوی است با تقسیم میانگین کل دارایی‌ها بر سود خالص.
بانک‌هایی مانند دی، ایران‌زمین و سرمایه که دارای مشکلات زیادی هستند، بازدهی دارای منفی دارند.
ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ CAR یا Capital Adequacy Ratio ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﭘﺎﻳﻪ (ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺁﺋﻴﻦﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﭘﺎﻳﻪ) ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻉ دارایی‌های ﻣﻮﺯﻭﻥﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺿﺮﺍﻳﺐ ﺭﻳﺴک ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺩﺭﺻﺪ (ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﻣﺎﺩﻩ ٥ ﺍﻳﻦ ﺁﺋﻴﻦﻧﺎﻣﻪ) است. این نسبت اولین بار در سال ۱۹۸۸ توسط کمیته بال به بانک‌های دنیا معرفی شد. کمیته بال در آن سال مجموعه‌ای از شروط حداقل سرمایه را به بانک‌ها پیشنهاد کرد که بعد‌ها به «پیمان بال» معروف شد. نسبت کفایت سرمایه یکی از نسبت‌های سنجش سلامت عملکرد و ثبات مالی مؤسسه مالی و بانک‌ها است.
بانک‌ها باید سرمایه کافی برای پوشش دادن ریسک ناشی از فعالیت‌های خود را داشته و مراقب باشند که آسیب‌های وارده به سپرده‌گذاران منتقل نشود. بدین‌لحاظ باید از حداقل میزان سرمایه مطلوب برای پوشش ریسک‌های عملیاتی خود برخوردار باشند که تقریباً ۱۲ درصد دارایی‌های موزون‌شده به ریسک (ریسک هر دارایی با توجه به ماهیت آن دارایی و میزان ریسک مرتبط با آن) است.
برای مثال ریسک حساب صندوق (وجه نقد) و مانده‌حساب‌های بانک نزد بانک‌های مرکزی هر کشور برابر با صفر است، ولی ریسک تسهیلات اعطایی به اشخاص حقیقی و حقوقی خصوصی معادل ۱۰۰ درصد است. طبق ماده (۳) آئین‌نامه کفایت سرمایه سال ۱۳۸۲، حداقل نسبت کفایت سرمایه برای کلیه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری (اعم از دولتی و غیردولتی) ۸ درصد تعیین می‌شود.
این میزان براساس مقررات کمیته بال ۱ تدوین شده‌است؛ و بانک مرکزی می‌تواند در مواردی که استاندارد‌های بین‌المللی یا ضرورت حفظ سلامت بانک‌ها و موسسات اعتباری اقتضا کند حدود بالاتری را برای تمام یا برخی از بانک‌ها و موسسات اعتباری تعیین کند.
سود و زیان انباشته، یکی از حساب‌های مالی دائمی مرتبط با سال‌های گذشته فعالیت اقتصادی یک شرکت یا نهاد است. نحوه محاسبه این حساب، بدین صورت بوده که حاصل جمع سود انباشته ابتدایی دوره و خالص سود و زیان، از سود سهام نقدی و سود سهم، کسر شده و عدد حاصل، سود و زیان انباشته آن دوره مالی خواهد بود. این نوع از حساب مالی، امکان دارد در سال کاری جاری، انجام گرفته، اما سود و زیان آن، مرتبط با سال‌های گذشته فعالیت اقتصادی آن نهاد باشد.
بر این اساس، به آن، سود و زیان انباشته می‌گویند. مانده حساب از سود و زیان انباشته هر سال کاری، بر روی هم انباشته می‌شود و با توجه به اینکه این حساب، جزو حساب‌های ترازنامه‌ای است، انتقال آن به‌هیچ حسابی امکان‌پذیر نبوده و به سال مالی بعدی، منتقل می‌شود.
محاسبه صورت‌حساب سود و زیان انباشته، باید بسیار دقیق صورت بگیرد، زیرا این حساب، پیوندی میان صورت درآمد‌های هر نهاد و ترازنامه است و بررسی و کاوش در رابطه با سود و زیان انباشته، بسیار گسترده است. همچنین، حساب سود و زیان انباشته، در صورت‌های مالی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
بانک‌های دولتی و خصوصی دارای سود یا زیان انباشته هستند. براساس آخرین صورت مالی‌های منتشرشده بانک‌های کشور در «کدال» که اکثر آن‌ها مربوط به پایان آذرماه ۱۴۰۱ است، ۱۳ بانک ایران بیش از ۳۶۶ هزار میلیارد تومان زیان انباشته دارند.
از مجموع ۲۹ بانک فعال در بازار پول کشور، ۱۳ بانک خصوصی و دولتی زیان انباشته را به ثبت رسانده‌اند. در همین زمینه سایت اقتصادی اکوایران گزارش داده است زیان انباشه این بانک‌ها «حدود ۴ برابر اسکناس در دست مردم» است. زیان انباشته بانک‌های کشور طی ۹ ماه ابتدایی ۱۴۰۱ حدود ۴۷ هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. بیشترین زیان انباشته مربوط به بانک آینده است که مقدار آن در پایان آذرماه به بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده است. بیشترین رشد زیان انباشته نیز مربوط به بانک پارسیان بوده که رشدی ۱۴۷ درصدی را رقم زده است.
بانک‌های ملی، سرمایه، سپه، ایران‌زمین، شهر، دی، پارسیان، کشاورزی، مسکن، موسسه اعتباری ملل، توسعه صادرات و توسعه تعاون دیگر بانک‌های کشور با زیان انباشه هستند. میزان زیان انباشته بانک‌های کشور طی چند سال گذشته به‌شدت رشد داشته است. این رقم در سال ۱۳۹۸ فقط ۵۶ هزار میلیارد تومان بود، اما در حال حاضر اندکی کمتر شده‌است.
هادی حق‌شناس، تحلیلگر اقتصادی، به‌طور کلی زیان انباشته را دارای مفهوم بسیار ساده‌ای می‌داند و آن این است که مصارف و منابع در یک ساختار اقتصادی تعادل نداشته باشند. در واقع عدم تعادل میان مصارف و منابع ساده‌ترین تعریفی است که از زیان انباشته می‌توان ارائه کرد و درعین حال نیز باید توجه داشت که عملکرد مالی یک‌ساله نیستند و ممکن است مرتبط با عملکرد سنوات گذشته ساختار اقتصادی مورد بحث باشد، ولی در هر حال موضوع مسلم آن است که زیان انباشه از مفهوم ساده‌ای می‌آید که هزینه‌های یک بانک بیش از منابعی است که آن بانک از آن برخوردار است.
براساس آخرین گزارش‌های بانک‌ها، وضعیت برخی از بانک‌های بورسی به شدت بحرانی است.
بانک‌های خصوصی در آذر سال گذشته حدود ۲۳۵ هزار میلیارد تومان زیان انباشته داشتند. درحالی‌که بانک‌های دولتی حدود ۵۷ هزار میلیارد ریال زیان داشتند. این اعداد براساس صورت‌های مالی آذر ۱۴۰۱ استخراج شده‌است.
بالاترین زیان انباشته بانک‌های ایرانی مختص بانک آینده با رقم ۱۰۰ هزار میلیارد تومان است. بعد از بانک آینده بانک سرمایه است که مبلغ ۵/۴۶ هزار میلیارد تومان زیان انباشته دارد. این اعداد براساس آخرین گزارش‌های قابل دسترسی است.
وضعیت سود خالص بانک‌ها در آذر ۱۴۰۱ نسبتا بهتر از سال گذشته‌اش بود، اما بانک‌هایی که مشکل داشتند مانند ایران‌زمین، آینده، دی و سرمایه همچنان مشکل داشته و عمق زیان خالص آن‌ها بیشتر از گذشته شده است. بانک آینده با داشتن ۱۴ هزار و ۲۱۴ میلیارد تومان زیان خالص، یکی از بدترین بانک‌های تاریخ ایران است که تا این اندازه زیان خالص در میانه سال مالی داشته است. بانک ملت نیز با داشتن سود خالص ۱۷ هزار میلیارد تومانی بالاترین سود خالص بانک‌های بورسی را تا این زمان در میانه سال مالی تجربه کرده‌است.