هفته گذشته خبر غیررسمی بازداشت دو تن از رهبران جنبش حسینیون آذربایجان که مقیم شهر قم هستند در فضای مجازی منتشر شد. هرچند در روز‌های آتی هیچ نهاد یا فرد مطلعی خبر فوق مبنی بر دستگیری شیخ اورخان محمداف و توحید ابراهیم بیگلی را تائید نکرد، اما احمد نادری، نماینده تهران و عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی در توئیتی نوشت: «سال‌هاست که جمهوری باکو به آلت دست اسرائیل و محلی برای اقدامات ضدایرانی تبدیل شده. در روز‌هایی که این رژیم به تشدید اقدامات روی آورده، دستگیری برخی رهبران حسینیون در ایران اقدامی غلط و برخلاف منافع ملی و ادامه سیاست‌های انفعالی گذشته در قبال رژیم است که باید تغییر کرده و اصلاح شود.»
به گزارش هم‌میهن، «حزب اسلامی آذربایجان» در ابتدای استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ تأسیس شد. این حزب تنها حزبی بود که روابط نزدیک با ایران را تبلیغ می‌کرد؛ موضعی که آن را به شدت با حاکمیت آذربایجان در تضاد قرار می‌داد. دومین رئیس‌جمهور آذربایجان، ابوالفضل ایلچی‌بی، مانند بسیاری از چهره‌های برجسته جنبش استقلال آذربایجان، احساسات شدیدا ضدایرانی داشت. در سال ۱۹۹۶، حزب اسلامی به جاسوسی برای ایران متهم شد. رهبر آن حاجی علی‌کرم به زندان افتاد و مجوز حزب لغو شد. این حزب در سال‌های بعد هم فعال بود، اما دیگر مجوز دریافت نکرد.
در سپتامبر ۲۰۱۰، مقامات باکو حجاب را با استناد به استاندارد‌های جدید، ممنوع کردند. این اقدام دولت، موج جدیدی از فعالیت‌های سیاسی اسلامی را موجب و تظاهرات «حجاب را آزاد کنید» در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ برگزار شد. آخرین تظاهرات با درگیری‌های شدید بین معترضان و پلیس به پایان رسید که در جریان آن حاج محسن صمداف، رهبر حزب اسلامی به حبس محکوم و در دی‌ماه ۱۴۰۱ پس از ۱۲ سال از زندان آزاد شد. صمداف در جریان سخنرانی خود الهام علی‌اف را دشمن شیعیان نامید و از برخی از همکاری‌های باکو با تل‌آویو پرده برداشت. در نتیجه برخورد دولت باکو با حزب اسلامی و محکوم کردن اعضای این گروه به حبس‌های طولانی‌مدت، گروهی موسوم به «مقاومت اسلامی آذربایجان» را شکل داد که برای مخالفت با سیاست‌های سکولار و ضددین حکومت علی‌اف در جنوب این کشور یکپارچه شدند.
«حسینیون» پرچمی شبیه به پرچم حزب‌الله دارد؛ عمده اعضای این گروه مقیم ایران و تحصیل‌کرده حوزه علمیه قم هستند و تعدادی از اعضای این گروه در سوریه همپای نیرو‌های ایرانی مدافع حرم، تحت فرمان سپهبد قاسم سلیمانی جنگیده‌اند و گفته می‌شود که نام «حسینیون» را نیز فرمانده فقید سپاه قدس ایران بر روی جنبش مقاومت ملی آذربایجان گذاشته است. در رسانه‌های جمهوری آذربایجان این گروه را زاییده افکار سرویس‌های مخفی ایران با هدف تضعیف سکولاریسم در آذربایجان معرفی می‌کنند. اورخان محمدوف آبان‌ماه ۱۴۰۱، در گفت‌وگویی در معرفی جنبش حسینیون گفت: «ما تفکری در جمهوری آذربایجان داریم که نامش را «تفکر حسینیون» گذاشته‌ایم؛ این فکر قائل به تمدن ایرانی-اسلامی است که دین تمدنی و دین مذهبی دارد که باز است و سیستم فکری منسجمی دارند که باید تقویت شوند. متاسفانه لابی کثیف الهام علی‌اف در جمهوری اسلامی ایران به‌شدت با این تفکر مخالفت می‌کند و این‌ها را تخریب می‌کنند و گزارش‌های دروغ می‌دهند.»
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در سخنرانی خود در کنفرانس «قفقاز جنوبی؛ توسعه و همکاری» در آوریل ۲۰۲۲ گفت که فهرستی برای استرداد ۲۰ نفر از اتباع آذربایجانی مقیم ایران را به اتهام مشارکت در خشونت و فعالیت‌های رادیکال به حسن روحانی، رئیس‌جمهوری سابق ایران ارائه کرده، اما هیچ پاسخی در این مورد دریافت نکرده است. در جریان سفر کامران علی‌اف، دادستان کل جمهوری آذربایجان به ایران در شهریورماه ۱۴۰۱ نیز وی اعلام کرد که در جریان سفرش به تهران می‌خواهد موضوع لیست ۴۱نفره اتباع آذربایجانی مقیم تهران را که از سوی دولت باکو تحت تعقیب هستند مورد پیگیری قرار دهد.
رسانه‌های جمهوری آذربایجان پس از سفر دادستان کل این کشور به تهران که اولین سفر مقام قضایی در این سطح به تهران پس از استقلال آذربایجان محسوب می‌شد، در تحلیل‌های خود بر این مسئله پافشاری کرده‌اند که اگر ایران می‌خواهد حسن‌نیت خود را به باکو اثبات کند؛ باید اعضای گروهی که در تفکرشان مبانی اسلامی و تشکیل دولت اسلامی در این کشور است را به باکو مسترد کند. این رسانه‌ها با انتشار تصاویر شیخ اورخان محمداف و توحید ابراهیم بیگلی مدعی شدند که بعد از دیدار دادستان جمهوری آذربایجان با حجت‌الاسلام جعفر منتظری، امید به استرداد اعضای حسینیون بیشتر شده است.
جنبش حسینیون نیز پس از این سفر در بیانیه‌ای تاکید کرد که «تمام این تهدید‌های خنده‌دار رسانه‌های باکویی در اصل نمایش قدرت مقاومت و بیانگر وحشت حکام جمهوری آذربایجان از حسینیون و گفتمان حکمرانی اسلامی دولت کریمه است، اما بدانند قطعا همانگونه که از دولت گذشته ایران درخواست استرداد مدافعین حرم حسینیون را کرده بودند و به نتیجه نرسیدند، این بار هم به نتیجه نخواهند رسید.»
یونس صفراف، وصال نوری‌اف، حبیب ابراهیملی، المیر زاهداف، طالع گولوش‌اف، پرویز موسی‌اف، از جمله مدافعین حرم تیپ حسینیون آذربایجان هستند که از سال ۲۰۱۸ به اتهام حضور در محور مقاومت و دفاع از حرم حضرت زینب (س) به ۱۲ تا ۱۴ سال حبس محکوم شده‌اند. فروردین سال جاری نیز رسانه‌های جمهوری آذربایجان از دستگیری ۸ نفر به اتهام جاسوسی برای ایران خبر دادند که ۳ نفر از دستگیرشدگان به نامهای شیخ زمان، سیدفائق و کربلایی وقار از فارغ‌التحصیلان حوزه علمیه مشهد هستند. باکو پیش‌تر نیز در اسفندماه سال گذشته ادعا کرد که شبکه‌ای از شهروندان این کشور به اتهام جاسوسی برای ایران دستگیر شده‌اند و تعدادشان ۱۶ نفر است. اخبار از این دست البته چندماه یکبار در رسانه‌های آذربایجان مطرح شده و ادعا می‌شود عده‌ای متهم به جاسوسی برای ایران توسط سرویس‌های امنیتی این کشور شناسایی شده‌اند.
ساعت ۸ صبح جمعه ۷ بهمن‌ماه ۱۴۰۱، یک مهاجم مسلح به نام «یاسین حسین‌زاده» به سفارتخانه جمهوری آذربایجان در تهران حمله کرد که در این حادثه یک نفر کشته و دو نفر مجروح شدند. اندکی پس از تیراندازی فرد مسلح، رئیس پلیس پایتخت اعلام کرد که با سرعت عمل پلیس، فرد مهاجم بلافاصله دستگیر شد. با بازجویی از این فرد ضارب مشخص شد وی با انگیزه شخصی و با تصور اینکه همسرش در داخل سفارت است به این محل هجوم آورده است. در نخستین واکنش به این حادثه، الهام علی‌اف با تروریستی عنوان کردن آن گفت: «من اقدام تروریستی امروز علیه سفارت کشورمان در تهران را به‌شدت محکوم می‌کنم و صمیمانه‌ترین تسلیت خود را به خانواده و بستگان ستوان ارشد عسگروف اورخان رضوان اوغلو - که هنگام حفاظت از سفارت و کارکنان آن درگذشت - ابراز می‌دارم.»
رئیس‌جمهور آذربایجان همچنین عنوان کرد: «ما خواستار بررسی فوری این اقدام تروریستی و مجازات تروریست‌ها هستیم. حمله تروریستی به نمایندگی‌های دیپلماتیک غیرقابل‌قبول است.» پس از این سخنان، آیخان حاجی‌زاده، رئیس اداره مطبوعاتی وزارت امور خارجه آذربایجان اعلام کرد: «هر کشوری مسئول تامین امنیت سفارت‌ها در کشور خود است. دولت آذربایجان قصد دارد به‌زودی سفارت خود در تهران را تخلیه کند» و در نهایت سفیر و کادر دیپلماتیک جمهوری آذربایجان در ۹ بهمن، تهران را به مقصد باکو ترک کردند. در ماه‌های پس از این اقدام آذربایجان، رسانه‌های این کشور حملات سنگینی را علیه جمهوری اسلامی ایران آغاز کرده و موج جدید دستگیری اتباع آذربایجان به اتهام همکاری با ایران نیز از همین تاریخ آغاز شده است.
اقدامات خصمانه رسانه‌های آذربایجانی در ماه‌های اخیر تا جایی پیش رفته است که روابط عمومی وزارت امور خارجه ایران در تاریخ ۱۲ فروردین سال جاری با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرده بود، در پی تداوم اقدامات خارج از نزاکت و توهین‌آمیز توسط برخی رسانه‌های جمهوری آذربایجان، سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو با ارسال یادداشت اعتراض شدیداللحنی به وزارت امور خارجه این کشور، ضمن درخواست توقف این روند و جبران آن، نسبت به عواقب منفی و خسارت‌بار تداوم این بداخلاقی رسانه‌ای بر مناسبات آتی دو کشور هشدار داده است.
حال با توجه به روابط و تنش‌های اخیر میان تهران و باکو، مطرح شدن دستگیری و احتمال هرچند اندک استرداد دو تن از شاخص‌ترین رهبران جنبش مقاومت اسلامی آذربایجان پرسش‌هایی را در سطح کارشناسان و فعالین حوزه قفقاز ایجاد کرده است.
برهان حشمتی، کارشناس مسائل قفقاز و آذربایجان در پاسخ به این سوال که مفهوم دستگیری و استرداد احتمالی سران جنبش حسینیون به آذربایجان در برهه کنونی چیست، به هم‌میهن گفت: «معتقدم جمهوری اسلامی ایران به‌هیچ‌عنوان قصد ندارد فعالان حسینیون را به باکو تحویل دهد. البته دستگیری این افراد هم تائید نشده و اخبار مبهمی مطرح شده که نشان می‌دهد شاید این افراد برای گفتگو پیرامون موضوعی دعوت شده‌اند که به‌معنای دستگیری تلقی شده است و خودشان هم از طریق نزدیکانشان پیامی با همین مفهوم ارسال کرده‌اند که ما دستگیر نشده‌ایم.»
اورخان محمداف، از رهبران حسینیون که گفته شده هفته گذشته در قم بازداشت شده است، در خصوص روابط باکو و تل‌آویو می‌گوید: «باید این واقعیت را بپذیریم که آذربایجان به یکی از استان‌های اسرائیل بدل شده است و رژیم صهیونیستی نیز می‌خواهد یک تنش مدیریت‌شده میان تهران و باکو وجود داشته باشد. رژیم صهیونیستی الان نمی‌خواهد میان ایران و آذربایجان جنگی رخ بدهد؛ چراکه حداقل ۶۰ درصد نفت رژیم صهیونیستی از آذربایجان تامین می‌شود و نمی‌خواهد منافع‌اش به خطر بیفتد. همچنین نمی‌خواهد به پایگاه‌هایی که در این کشور ایجاد کرده ضربه وارد شود، اما می‌خواهد تنش وجود داشته باشد و روی اذهان مردم کار کند تا بیشتر از ایران متنفر شوند.»
ارتباطات جمهوری آذربایجان با اسرائیل از زمان استقلال این کشور در سال ۱۹۹۱ به‌طور پیوسته در حال توسعه، اما سال‌ها مخفیانه بود، تا جایی که الیه‌پوده، استاد عبری دانشگاه قدس از این مناسبات با عنوان «سندروم معشوقه» نام می‌برد که نزدیک، اما پنهانی است. اسرائیل یکی از نخستین دولت‌هایی بود که استقلال جمهوری‌آذربایجان را در سال ۱۹۹۱ میلادی، در پی فروپاشی اتحاد شوروی، به‌رسمیت شناخت و یک سال پس از آن، با برقراری روابط کامل دیپلماتیک و گشایش سفارت در باکو، سفیر به آذربایجان اعزام کرد.
باکو، اما در سال‌های اخیر تصمیم گرفته است تا این روابط مخفیانه را به حالت علنی درآورده و به سرعت نیز گسترش دهد. آذربایجان در همین راستا تصمیم گرفت تا پس از سه دهه روابط سیاسی با اسرائیل، سفارت خود را در اراضی اشغالی افتتاح کند. در جریان سفر جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان به تل‌آویو برای افتتاح سفارت این کشور، الی کوهن، همتای بایراموف از تهدید ایران برای هر دو کشور سخن گفت که به‌رغم اعتراض تهران، باکو موضعی در این رابطه اتخاذ نکرد.
ایران بار‌ها نسبت به این نزدیکی و شراکت میان جمهوری آذربایجان و اسرائیل هشدار داده و حضور نیرو‌های اسرائیلی را در مرز خود با آذربایجان تهدیدی علیه خود دانسته است، اما باکو هیچ‌گاه پاسخ مناسبی به این دغدغه تهران نداده و حتی تهران را با دستگیری اتباع خود متهم به جاسوسی از آذربایجان می‌کند و البته خواهان استرداد شیعیانی است که به دلیل فشار‌های دولت آذربایجان، ایران را برای اقامت خود برگزیده‌اند. در تازه‌ترین خبر، ۳۲ نماینده کنست اسرائیل روز پنجشنبه در نامهای به الی کوهن، وزیر امور خارجه از دولت خواستند تا تهران را به دلیل آنچه «اعمال خشونت علیه ساکنین آذربایجان جنوبی» عنوان و ادعا شده، تحت فشار بین‌المللی قرار دهد. واژه مجعول «آذربایجان جنوبی» عنوانی است که مقامات و رسانه‌های جمهوری آذربایجان به استان‌های آذربایجان شرقی و غربی ایران اطلاق می‌کنند.
پس از خروج سفیر و دیپلمات‌های آذربایجانی از ایران، تهران بار‌ها تلاش کرده است تا سوءتفاهم‌های موجود در رابطه با حمله به سفارت این کشور در ایران را در مذاکرات با مقامات باکو پاسخ داده و راه را برای بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در ایران مهیا کند. مکالمات تلفنی مستمر وزرای امور خارجه، تماس تلفنی دادستان کل کشور با همتای آذربایجانی و ملاقات‌های مرتبط با حضور مهدی صفری، معاون وزیر امور خارجه در نشست گروه جنبش غیرمتعهد‌ها با موضوع مبارزه با کووید-۱۹ که بهمن‌ماه سال گذشته در باکو برگزار شده بود، حاکی از رایزنی‌های تهران است. این در حالی است که مقامات جمهوری آذربایجان همچنان بر ادعای تروریستی بودن حادثه سفارت‌شان در تهران اصرار داشته و اظهارات غیرسازنده‌ای مطرح می‌کنند.
با انتشار خبر دستگیری دو عضو جنبش حسینیون در ایران، برخی فعالان فضای جمهوری آذربایجان، استرداد این افراد را به‌عنوان نشانه‌ای از حسن‌نیت ایران عنوان کرده و شروطی را برای عادی‌سازی روابط تهران و باکو مطرح می‌کنند. این در حالی است که برخی دیگر از ناظران معتقدند تجربه روابط با همسایه شمالی نشان داده، حتی یک قدم عقب‌نشینی تهران، باکو را به بیان مواضع و انجام اقدامات خصمانه‌تر مُصر می‌کند.
تحلیلگران همچنین بر این باور هستند که اقدامات و مواضع آذربایجان در ماه‌های اخیر که موضوع ترک تهران نیز در آن قالب قابل بررسی است، همگی به منظور تحت فشار قرار دادن ایران به منظور عقب‌نشینی از موضع مخالفت با ایجاد دالان موسوم به «زنگزور» صورت می‌گیرد که در جریان احداث آن از مسیر استان سیونیک ارمنستان، مرز تاریخی ایران و ارمنستان را محو می‌کند. ایران صراحتا نسبت به تغییر مرز‌ها و جغرافیای منطقه هشدار داده و مخالفت خود را با ایجاد این مسیر زمینی اعلام کرده و این موضع موجب نارضایتی عمیق مقامات باکو شده است.