فرارو- پدیده‌های کیهانی و جوی همیشه مورد توجه بشر بوده و انسان‌ها همواره آسمان را همچون مقصدی نهایی برای خود می‌پنداشتند. یکی از این پدیده‌ها شفق قطبی است که ما گزارش‌هایی از مشاهده آن را در منابع تاریخی دیده ایم، اما باستان شناسان اخیراً اعلام کرده اند که قدیمی‌ترین گزارش از مشاهده شفق قطبی را در یک سالنامه باستانی چینی یافته اند.
به گزارش فرارو، شَفَق قُطبی یکی از پدیده‌های جوی کرهٔ زمین است که پدیدهٔ ظهور نور‌های رنگین و متحرک در آسمان شب است و معمولاً در عرض‌های نزدیک به دو قطب زمین بر اثر برخورد ذرات باردارِ بادِ خورشیدی و یونیزه شدن مولکول‌های موجود در یون‌سپهر (یونوسفر) زمین به وجود می‌آید. این پدیده زیبا بی شک از همان زمان که نگاه بشر به آسمان‌ها دوخته شد، مورد توجه انسان بوده، اما گزارش‌های شناخته شده از این پدیده تا همین اواخر به چند سده ابتدایی پیش از میلاد مسیح بازمی گشت. ولی بررسی مجدد یک سالنامه باستانی چینی معروف به «سالنامه بامبو» (Zhúshū Jìnián) که یک وقایع نگاری مربوط به رخداد‌های سال‌های ۲۴۰۰ تا ۲۹۹ پیش از میلاد مسیح است، این شرایط را تغییر داده است.
هیساشی هایاکاوا، محقق دانشگاه ناگویا و دکتر مارینوس آنتونیوان از موزه باستان شناسی و مردم شناسی دانشگاه پنسیلوانیا، می‌گویند: «گزارش‌های تاریخی مربوط به مشاهده شفق قطبی، دانش ما را در مورد فوران‌های خورشیدی و تغییرپذیری طولانی‌مدت خورشید در مقیاس زمانی هزاره‌ای فراتر از پوشش زمانی مشاهدات ابزاری، در مقیاس‌های زمانی دهه تا صد ساله گسترش می‌دهند. چنین توسعه‌های زمانی به نفع جامعه علمی است و تعداد مطالعات موردی در مورد رویداد‌های شدید آب و هوایی فضایی با فرکانس کمتر، اما تأثیر بالقوه بالاتر بر زیرساخت‌های فناوری مدرن را افزایش می‌دهد.»
این دانشمندان اشاره می‌کنند؛ تا کنون تصور می‌شد، قدیمی‌ترین گزارش‌های ارائه شده متقن از شفق‌های قطبی به قرن هفتم قبل از میلاد برمی گردد. اما وقتی ما یک گزارش نجومی در سالنامه باستانی بامبو چین را تجزیه و تحلیل کردیم، متوجه شدیم که روایتی که تاکنون توجه چندانی به آن نشده باید کهنترین اشاره به یک شفق قطبی باشد. هایاکاوا و آنتونیوان در مقاله خود می‌نویسند: «این گزارش اشاره به نوری پنج رنگ دارد که در قسمت شمالی آسمان، در شبی نزدیک به پایان سلطنت پادشاه ژائو از سلسله ژو، دیده شده است.»
نویسندگان، مکان رصدی را در اطراف هاوجینگ (N۳۴°۱۴', E۱۰۸°۴۶') پیدا کردند و تاریخ این رویداد را در ۹۷۷ یا ۹۵۷ قبل از میلاد تعیین کردند. آن‌ها اشاره می‌کنند: «بر این اساس، ما امتداد دید شفق به سمت استوا را در عرض جغرافیایی مغناطیسی ≤۳۹.۰ درجه محاسبه کرده‌ایم و مرز بیضی شفق به سمت استوا را به صورت ≤۴۵.۵ درجه در عرض جغرافیایی ثابت بازسازی کرده‌ایم. این اولین رگزارش ثبت شده از شفق‌های قطبی است که تاکنون از هر نقطه در جهان بدست آمده است.»
با توجه به تاریخگذاری این رویداد، می‌توان فهمید که شفق قطبی گزارش شده در سالنامه چینی بامبو، دویست سال قدیمی‌تر از کهنترین گزارش شناخته شده قبلی از شفق قطبی است که بر روی لوح‌های خط میخی توسط ستاره‌شناسان آشوری در دوره زمانی ۶۷۹-۶۵۵ قبل از میلاد ثبت شده است. برخی از دانشمندان همچنین رؤیای حزقیال نبی را که اکنون به سال ۵۹۴ یا ۵۹۳ قبل از میلاد برمی‌گردانند، با کهنترین روایت از شفق در خاورمیانه مرتبط می‌دانند، اما به دلایل مختلف این متن اعتبار استنادی زیادی برای مورخان به دلیل تغییرات زیادی که در طول تاریخ در آن ایجاد شده، ندارد. به هر حال، اگر این منبع اخیر را هم نادیده بگیریم باز یک منبع بین النهرینی جزو قدیمی‌ترین گزارش‌های ثبت شده از مشاهده شفق قطبی را ارائه می‌دهد. در دفتر خاطرات نجومی پادشاه بابل، نبوکدنصر دوم گزارشی مربوط به سال ۵۶۷ قبل از میلاد وجود دارد که به مشاهده شفق مربوط می‌شود.
اما چرا تاکنون کسی متوجه گزارش سالنامه چینی موسوم به بامبو و توصیف شفق قطبی در آن نشده بود؟ دانشمندان می‌گویند که نسخه خطی این سالنامه در طول تاریخ سرنوشت جالب توجهی داشته است. نسخه اصلی این سالنامه در قرن‌های اولیه پیش از میلاد ظاهرا گم شده بود تا اینکه دوباره در قرن سوم میلادی پیدا می‌شود و باز در دوره فرمانروایی سلسله سونگ، گم می‌شود. در قرن شانزدهم میلادی دوباره سالنامه بامبو پیدا می‌شود، اما ظاهراً از روی نسخه اصلی نوشته شده بود و تغییراتی در متن اصلی آن ایجاد شده بود. دانشمندان می‌گویند در طی همین رویداد‌ها بود که احتمالاً رویداد مربوط به مشاهده یک «نور پنج رنگ»، به پدیده شناخته شده دیگری یعنی یک دنباله دار، در نسخه جدید تبدیل شد.
در واقع ناسخان جدید سالنامه باستانی به هنگام نسخه برداری از متن باستانی و احتمالاً فرسوده، عبارت «نور پنج رنگ» را با «دنباله دار» جایگزین کردند که احتمالا شناخت بهتری نسبت بدان داشتند. بررسی‌های نسخه شناسی جدید، اما این اشتباه در نسخه برداری را شناسایی کرده و به صراحت اعلام می‌کند که اشاره به دنباله دار نباید قرائت درست از متن اصلی باشد. در این میان مطالعات ستاره شناسی نیز به کمک نسخه شناسان آمد تا شکاف‌ها را پُر کند. نتیجه کشف قدیمی‌ترین گزارش تاکنون بشر از پدیده شفق قطبی است که قدمت آن به حدود هزار سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. این موضع یک دستاورد جالب توجه برای اخترشناسان نیز است، زیرا با استفاده از این گزارش‌های تاریخی می‌توانند فعالیت‌های خورشیدی را در مقیاس زمانی گسترده تری بررسی کنند. نتایج این پژوهش در مجله Advances in Space Research منتشر شده است.
منبع: sci-news
نوشته: مصطفی جرفی-فرارو