برتون وودرز و سلطه دلار، علل و پیامد‌ها

عطاالله صمدی؛ کنفرانس برتون وودز، که به عنوان کنفرانس پولی و مالی سازمان ملل متحد شناخته می‌شود، گردهمایی متشکل از ۷۳۰ نماینده از ۴۴ کشور متفقین در هتل مونت واقع در برتون وودز، نیوهمپشایر ایالات متحده بود که به هدف تنظیم پول بین المللی و نظم مالی پس از پایان جنگ جهانی دوم گرد هم آمده بودند.

این کنفرانس درنهایت به ایجاد یک سیستم بین المللی تجاری ومالی منجر شد که ما آن را به اسم سیستم برتون وودز می‌شناسیم. نظام برتون وودز نخستین نمونه از یک نظام پولی کاملاً مشورتی است که با هدف کنترل روابط پولی میان کشور‌های مستقل تأسیس شد.

در این نظام هر کشور باید نرخ مبادله‌ای ارز خود را به نوعی خاص به طلا گره می‌زد و این نرخ را ثابت نگه می‌داشت. وقتی نرخ مبادله‌ای ارز با وزن ثابتی از طلا تعیین می‌شود امکان ایجاد نا ترازی‌هایی به وجود می‌آید. بنابرین صندوق بین المللی پول برای برطرف کردن ناترازی‌های موقتی در پرداخت‌ها تاسیس شد. آمریکا که دو سوم طلای جهان را تحت کنترل داشت، اصرار داشت که نظام برتون وودز هم بر طلا و هم بر دلار آمریکا مبتنی باشد. البته اتحاد شوروی از پذیرش این نظام خودداری کرد (۱).

علت ایجاد نظام برتون وودز

کشور‌ها بعد از جنگ جهانی دوم از تکرار رکود بزرگ که اقتصاد جهان را بعد از جنگ جهانی اول در هم شکسته بود واهمه داشتند. اصرار غیرعاقلانه کشور‌های طلب‌کار برای پس گرفتن پول خود همراه با تمایل به سیاست جداسازی خود از دیگر کشورها، باعث تخریب نظام اقتصاد جهانی در آن دوران شد. در زمان رکود بزرگ کشور‌ها با دو سیاست وضع تعرفه‌های سنگین بر واردات و کاهش قیمت ارز خود به منظور افزایش صادرات و کاهش واردات ضربه مهلکی بر تجارت جهانی وارد کردند و باعث وخیم‌تر شدن رکود اقتصادی شدند (۲).

وقتی اقتصادانان و متخصصانی که اکثرا مسئول وضعیت وخیم اقتصادی دهه سی بودند در کنفرانس برتون وودز گردهم آمدند، در اصول و اهداف خود تغییر ایجاد کردند. هدف این بود که دیگر فرایند رقابتیِ کاهش ارزش پول رخ ندهد. جان مینارد کینز از پیشنهاد بریتانیا که به قاعده‌ی «استفاده کن یا ببخش» معروف است حمایت کرد. بر اساس این قاعده کشور‌هایی که مازاد سرمایه دارند باید از کشور‌های بدهکار، کالا وارد کنند یا در خاک این کشور‌ها کارخانه بسازند و یا در غیر این صورت طلب خود را به کشور‌های بدهکار ببخشند (۳). آمریکا با طرح کینز مخالفت کرد و پیشنهاد تشکیل صندوق بین المللی پول برای مقابله با ناپایدار شدن جریان‌های مالی را ارائه داد (۴).

طراحی نظام برتون وودز

در سده‌ی ۱۹ و اوایل سده ۲۰، طلا نقش کلیدی در تراکنش‌های مالی بین‌المللی داشت و از استاندارد طلا برای حمایت از ارز‌ها استفاده می‌شد. هدف اصلی پایه گذاران برتون وودز، حفظ ثبات نرخ مبادله ارز‌ها بود، ولی تجربه رکود بزرگ نشان داده بود شکل کلاسیک استاندارد طلا برای اقتصاد در دوران مدرن مناسب نیست. زیرا تولید طلا برای برآوردن تقاضای تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی کافی نبود. علاوه بر این، بخش قابل توجهی از طلای کشف شده در جهان در شوروی بود که رقیب آمریکا و بلوک غرب محسوب می‌شد.

تنها ارزی که آن قدر قوی بود که بتواند به تقاضای تراکنش‌های ارزی بین‌المللی پاسخ دهد دلار آمریکا بود. قدرت اقتصادی آمریکا، نسبت ثابت دلار به طلا (سی و پنج دلار در ازای هر اونس) و تعهد آمریکا به اینکه بر پایه همین نرخ، دلار را به طلا تبدیل کند دلار را به اندازه طلا کارآمد نشان داد. حتی دلار از طلا هم بهتر بود: به دلار سود تعلق می‌گرفت و منعطف‌تر از طلا بود.

طراحی نظام برتون وودز به گونه‌ای بود که کشور‌ها می‌توانستند دلار را طلا تبدیل کنند. از کشور‌ها خواسته نمی‌شد که این تبدیل را حتماً انجام دهند بلکه فقط این تبدیل مجاز دانسته می‌شد. کشور‌ها می‌توانستند دلارشان را به طلا تبدیل نکنند و همان دلار را نگاه دارند. با همه اینها، هنوز بازار باز طلا وجود داشت.

برای برقرار ماندن نظام برتون وودز لازم بود که قیمت طلا در بازار آزاد در حد رقم رسمی ۳۵ دلار به ازای هر اونس حفظ شود. زیرا هرچه قیمت طلا در بازار آزاد بیشتر باشد کشور‌ها ترغیب می‌شوند بر پایه نظام برتون وودزطلا به قیمت یک انس به ازای سی و پنج دلار بخرند و آن را در بازار آزاد به قیمت بالاتر بفروشند؛ و به این صورت ارزش دلار کم شده و اعتماد به دلار از دست می‌رود.

برای جلوگیری از این مشکل مخزن طلای لندن تاسیس شد و هدف آن کنترل نوسانات بازار باز طلا بود به این صورت که با در اختیار داشتن منبعی از طلا و تزریق آن به بازار، قیمت را کنترل کند و سپس وقتی ارزش طلا پایین بیاید می‌توان طلای فروخته شده را بازخرید کند (۵).

چالش‌های نظام برتون وودز

با گذشت زمان موانع گوناگونی این نظام را به چالش کشیدند. جنگ سرد، بزرگ‌ترین ضربه را به نظام برتون وودز وارد کرد. به ویژه در جریان بحران موشکی کوبا احتمال حمله اتمی شوروی به امریکا بالا رفت واین باعث شد قیمت جهانی طلا به عنوان وسیله‌ای امن برای سرمایه گذاری افزایش یافته و از سوی دیگر ارزش دلار کاهش یابد.

این موضوع، کشور‌ها را ترغیب می‌کرد با توجه به تعهد آمریکا در قبال تبدیل دلار به طلا، طلا را به قیمت سی‌وپنج دلار به ازای هر انس از آمریکا خریده و در بازار جهانی به قیمت بالاتر بفروشند. تزریق طلا به بازار آزاد توسط مخزن طلای لندن نیز کارساز نبود. جنگ ویتنام، رقابت فضایی و رقابت تسلیحاتی با شوروی باعث افزایش مخارج آمریکا و به تبع آن افزایش عرضه دلار شد که به نوبه خود ارزش دلار را کاهش داد.

کاهش ارزش دلار و در کنار آن تعهد آمریکا برای دفاع از نرخ ثابت دلار (۳۵ دلار به ازای هر اونس) باعث خارج شدن سریع طلا از امریکا می‌شد. آمریکا پس از جنگ جهانی دوم ۵۵ درصد طلای جهان را در اختیار داشت. در سال ۱۹۷۰ این رقم به ۲۲ درصد تنزل یافت. به این صورت وضعیت غیر قابل تحملی برای دولت آمریکا به وجود آمد.

البته دولت آمریکا برای جلوگیری از این وضعیت سیاست‌هایی را برای افزایش صادرات این کشور به هدف افزایش ارزش دلار در مقابل طلا اجرا کرده بود که نتیجه‌ای در بر نداشت. زیرا آمریکا مانند سال‌های پس از جنگ دیگر در تولیدات صنعتی بی همتا نبود. کشور‌هایی مثل ژاپن و آلمان غربی پیشرفت‌های صنعتی سریعی را تجربه کرده بودند و به دلیل این که نرخ ارزهایشان از دلار کمتر بود کلا‌های ارزان تری را تولید می‌کردند. به این صورت بازار‌های صادراتی آمریکا محدودتر می‌شد (۶) (۷) (۸).

شوک نیکسون

در پاسخ به این وضعیت ریچارد نیکسون رییس جمهور آمریکا در ۱۵ اوت ۱۹۷۱ فرمان اجرایی ۱۱۶۱۵ را صادر کرد. بر پایه این فرمان دولت به‌طور یکسویه ۹۰ روز حقوق و قیمت‌ها را کنترل می‌کرد،۱۰ درصد بر مالیات واردات می‌افزود و از همه مهم‌تر لغو یک جانبه قابلیت تبدیل مستقیمِ دلار آمریکا به طلا بود.

البته نیکسون این اقدام را موقت دانست و قول داد که پس از انجام اصلاحاتی به مکانیسم تبدیل مستقیم دلار به طلا باز گردد که این امر هرگز عملی نشد. با شناور شدن نرخ دلار دیگر کشور‌ها نیز ارز‌های خود را به صورت شناور نرخ گذاری می‌کردند (۹)؛ و به این صورت در سال ۱۹۷۳ نظام برتون وودز عملاً با رژیمی بر اساس نرخ ارز شناور بدون پشتوانه که تا امروز نیز برقرار است جایگزین گردید.

به دلیل اینکه در زمان شوک نیکسون بخش زیادی از ذخیره ارزی کشور‌ها را دلار امریکا تشکیل می‌داد و همچنین جایگزین مناسبی برای آن نبود این ارز تا به امروز هم جایگاه خود را در اقتصاد جهانی حفظ کرده است؛ و به تعبیر برخی قوی‌ترین اهرم اعمال قدرت آمریکا در صحنه‌های اقتصادی وسیاسی جهان بشمار می‌رود.

منابع:

۱-Edward S. Mason and Robert E. Asher, The World Bank Since Bretton Woods.
۲-Hudson, Michael (۲۰۰۳). "۵". Super Imperialism: The Origin and Fundamentals of U.S. World Dominance (۲nd ed.). London and Sterling, VA: Pluto Press.
۳-Helleiner, Eric. States and the Reemergence of Global Finance: From Bretton Woods to the ۱۹۹۰s. Ithaca: Cornell University Press, ۱۹۹۴.
۴-D'Arista, Jane (۲۰۰۹). "The Evolving International Monetary System.
۵-Helleiner, Eric. States and the Reemergence of Global Finance: From Bretton Woods to the ۱۹۹۰s.
۶-Francis J. Gavin, Gold, Dollars, and Power – The Politics of International Monetary Relations.
۷-Larry Elliott, Dan Atkinson (۲۰۰۸). The Gods That Failed: How Blind Faith in Markets Has Cost Us Our Future.
۸-Laurence Copeland (۲۰۰۵). Exchange Rates and International Finance.
۹-Lewis, Paul (August ۱۵, ۱۹۷۶). "Nixon's Economic Policies Return to Haunt the G. O.