لطفعلی عاقلی*؛ بیش از یک سال و اندی از اعلام شیوع ویروس کرونا و همه-گیری کووید-۱۹ گذشته و صرفنظر از خلق طبیعی یا جهش دستکاری شده آن، این بیماری جان بیش از ۳ میلیون نفر را گرفته و بیش از ۱۴۰ میلیون نفر را در جهان مبتلا کرده است.
در عین حال، با تلاش پزشکان، پرستاران و اجرای سازوکار‌های قرنطینه، خودمراقبتی، تغییر آموزش در مدارس و دانشگاه¬ها از حضوری به مجازی، رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، تغییر ساعات کار اصناف و مدت تردد درون و برون شهری، کاهش دستوری فعالیت مراکز تجمع جمعیت (سالن‌های سینما و تئاتر و کنسرت‌ها، مساجد و معابد، ورزشگاه‌ها، سواحل دریایی و...) از آهنگ طبیعی انتشار ویروس کرونا کاسته شده و نرخ بهبود (نسبت کل بهبود یافتگان به کل تعداد مبتلایان) بالغ بر ۸۰ درصد است.
امواج همه‌گیری این بیماری بین کشورها، متفاوت بوده است، در حالی که برخی کشورها هنوز به موج دوم همه گیری نرسیده‌اند، کشور ما در حال تجربه خیز چهارم این بیماری است.
بیماری کووید-۱۹ به دلیل سرعت واگیری آن میزبان اجتماعات خانوادگی و تجمعات آئینی (مذهبی، اعیاد و جشن‌ها) و مناسبت‌های فرهنگی و ورزشی است. در حالی که درآغاز شیوع این بیماری، بیشترین اثرگذاری بر جمعیت بزرگسال، داری بیماری-های زمینه‌ای (انواع سرطان، دیابت، آسم، نارسایی کلیوی و...) و عمدتاً گروه مردان گزارش می‌شد، اما در امواج بعدی، این بیماری تقریباً از تمام رده‌های سنی و حتی نوزادان هم قربانی گرفت.
این بیماری هر چند تأثیر اقتصادی زیانباری به ویژه بر اقشار ضعیف و متوسط جامعه داشته و بیکاری‌های فصلی و مقطعی را افزایش داده، و حتی تورم را تشدید کرده است، اما موجب شده بازار فروش‌های برخط انواع کالا‌ها و عرضه برخط خدمات، بازار دارو‌ها و تجهیزات تشخیص و درمان، شوینده‌ها و مواد ضد عفونی، وسایل حفاظت شخصی (دستکش، ماسک و ...) و لوازم یکبار مصرف پررونق شود.
در مقابه با ویروس کرونا و مهار کووید-۱۹، تلاش‌های دانشمندان و سینرژی فعالیت‌های پژوهشی در سطح دانشگاه‌ها و صنایع دارویی، به بار نشسته و انواع واکسن‌ها (فایزر، کوواکس، اسپوتنیک، سینواک، آسترازنکا، کووبرکت، ...) با درجات اثرگذاری متغیر و متفاوت در سطح بین‌المللی و یا داخلی عرضه و مصرف شده و در برخی کشورها از جمله ایران، واکسن‌های داخلی در حال سپری کردن مراحل کارآزمایی بالینی هستند و البته در این مدت، تعداد محدودی در گروه‌های هدف اولیه، واکسن دریافت کرده‌اند.
علیرغم تلاش‌های علمی و فنی صورت گرفته و تشدید بار کاری نظام بهداشت و درمان، مدیریت مبارزه با ویروس کرونا و مهار بیماری کووید-۱۹ با وجود استقرار و تشکیل قرارگاه عملیاتی، فرماندهی مبارزه و تعیین سخنگویان مختلف، لااقل در کشور ما ناهماهنگ بوده است.
واکنش‌های آنی و گاهی هیجانی سبب شده که توصیه‌های ستاد ملی مبارزه با کرونا به طور متناقض توصیه و اجرا شود. زمانی واکسن اسپوتنیک از دید حتی برخی خبرگان همه‌گیرشناسی و اعضای علمی ستاد مقابله با کرونا نکوهیده بود، اما پس از بازتاب و انتشار نتایج علمی کارآزمایی بالینی در باره این نوع واکسن و موفقیت آن در کاهش سرایت ویروس، نظر مخالفین اسپوتنیک برگشت.
یادمان نمی‌رود گفته می‌شد ویروس کرونا بر روی سطوح از حداقل ۲۴ ساعت تا چند روز و حتی یک ماه ماندگار است، در حالی که گزارش اخیر مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌ها در آمریکا بر سرایت ویروس از طریق هوا و استنشاق و نه از طریق تماس سطوح تأکید دارد. حتی در تهیه ماسک، ابتدا ماسک‌های پرستاری و سپس استفاده از ماسک دست‌دوز توصیه شد و بعداً تعداد دو ماسک برای هر فرد در تردد‌های بیرون از منزل، کاراتر و موثرتر معرفی شد.
در اوایل شیوع ویروس کرونا در ایران، قرنطینه، چندان جدی گرفته نشد، در حالی که به محض اعلام انتشار این ویروس در چین، مقامات بهداشتی در ووهان که وسعتی بسیار بیشتر از قم ایران دارد، قرنطینه اجباری را برقرار کردند که حاصل آن، ایست تعداد مرگ‌های کرونایی کل چین زیر ۵۰۰۰ مورد است.
با توجه به فقدان تجهیزات خودمراقبتی و مواد ضدعفونی کافی در روز‌های اولیه و سرعت انتشار ویروس کرونا، سال ۱۳۹۸ با ثبت ۱۸۴۰۷ مورد ابتلا و ۱۲۸۴ مرگ کرونایی به پایان رسید.
در سال ۱۳۹۹ توصیه‌های پایه خودمراقبتی (فاصله‌گذاری اجتماعی، ماسک‌پوشی، شستشوی دست‌ها)، در سطح نسبتاً عمومی رعایت شد، کادر بهداشت و درمان، کوشش‌های فداکارانه و شایان تقدیری داشتند، همکاری خوبی از سوی نهاد‌های نظامی و انتظامی و مردم‌نهاد صورت گرفت، کمک‌های دولتی و مردمی هم به کار گرفته شد و تجهیزات بیمارستانی و دارو در شرایط تحریم‌های حداکثری و ضدانسانی تأمین و عرضه شد.
با این حال، تجمعات مناسبتی (اعیاد، جشن‌ها و سوگواری‌ها)، سفر‌های مقطعی، بار انتشار پاییزی ویروس و در نهایت ورود ویروس کرونای انگلیسی، خستگی و فرسودگی در رعایت تمام موازین بهداشتی ار سوی آحاد مردم و خرید‌های شب عید، تعداد مبتلایان کووید-۱۹ را در پایان سال به ۱۷۹۳۸۰۵ نفر و مجموع جان باختگان این بیماری را به ۶۱۷۲۴ نفر رساند. اکنون (اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت) نیز در سایه کم توجهی، یا ساده‌پنداری و کاهش میزان رعایت موازین بهداشتی در سفر‌های نوروزی، ایران ما مرگ‌های کرونایی بالای ۳۰۰ نفری را تجربه می‌کند.
ویروس کرونا همچنان در حال سلطنت بر گستره بزرگی از کره زمین است و بدون گذرنامه در حال تردد آزادانه از مرز‌های زمینی، هوایی و حتی دریایی است. سقوط این سلطنت، نیاز به مدیریت اضطراب و استرس، سازماندهی موثر و اطلاع‌رسانی درست در کنار رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی دارد.
اخیراً گفته شده که عطسه و هر نوع ناخوشی را به حساب کرونا بگذارید!. بر اساس شواهد و تجارب تأیید شده، می‌توان از وجود آلاینده‌های هوا، گرد و خاک، ادویه و غذا‌های تند، قرارگیری در معرض آفتاب و نور شدید، آلرژی فصلی (معمولاً بهاره)، سرمای هوا و عفونت ویروسی به عنوان علل عطسه نام برد. حال، چرا هر عطسه‌ای مولد کرونا باشد، معلوم نیست!.
واضح است که هماهنگی و سازماندهی کارآمد کارگروه‌های اقتصادی، بهداشتی، امنیتی و انتظامی در ستاد ملی مقابله با بیماری کرونا نقش مهمی در مهار بیماری کووید-۱۹ و یا کُندی سرعت انتشار کرونا خواهد داشت. اکنون که دولت در ماه‌های پایانی فعالیت خود قرار دارد، این هماهنگی بیش از پیش اهمیت دارد.
در حقیقت منافع عمومی کنترل بیماری، فراتر از رقابت‌های بین سازمانی و ناسازگاری‌های درون دولتی است. پرهیز از اظهارات و سخنان هیجانی، کاستن از هشدار‌های اغراق آمیز بهداشتی و خودداری از متهم‌سازی یکدیگر می‌تواند به آرامش عمومی در جامعه و تداوم ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در فضایی آرام منتهی شود.
برای اطلاع رسانی بهتر توصیه می‌شود آمار رسمی موارد ابتلا و تلفات انسانی کووید-۱۹ در سطح مناطق (استانی) در اختیار عموم قرار گیرد، نحوه ردیابی هوشمند مبتلایان و یا ناقلین ارئه شود، بر اساس شرح حال دریافتی از بیماران بستری در مراکز درمانی، اطلاعات مربوط به محل (مکان) ابتلا، سابقه دیگر بیماری‌ها، نوع تغذیه، شغل یا حرفه بیمار، علایم اولیه ابتلا، اقدامات اولیه خود یا خانواده بیمار، و تجویز‌های دارویی موثر یا غیرموثر و نقش عفونت‌های بیمارستانی در تشدید بیماری و مرگ‌های کرونایی طبقه‌بندی، تلخیص و اعلام عمومی شود تا سطح آمادگی و پیشگیری از ابتلا به بیماری در جامعه افزایش یابد.
*پژوهشگر اقتصاد و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس