فرارو- اگر بخواهیم ازدواج‌های ده پانزده سال به قبل را مورد بررسی قرار دهیم یکی از مهم‌ترین مسائلی که پس از گذر از مراحل خواستگاری و توافقات اولیه بین خانواده‌ها مطرح می‌شد بحث تعیین مهریه بود که باعث ایجاد بحث‌های طولانی و بگو مگو‌های زیاد و البته غالباً دوستانه بین خانواده‌ها می‌شد ناگفته نماند که گاهی اوقات اختلافات و کدورت‌هایی هم در خصوص تعیین مهریه بین طرفین ایجاد می‌شد.
بسیاری از خانواده‌ها معتقدند که مهریه پشتوانه زن است لذا باید مرد این حق را برای همسرش بپذیرد، چون بسیاری از قوانین اجتماعی و حقوقی را در مورد زنان نابرابر می دانند از آن جایی که به موجب قانون مدنی ریاست خانواده بر عهده مرد است لذا با ازدواج برای زن محدودیت هایی ایجاد می شود به عنوان مثال زن با ازدواج برای انجام بعضی امور مثل گرفتن گدرنامه به اجازه همسر احتیاج دارد یا اینکه مرد می تواند در مواردی زن را از اشتغال به شغل محروم کند.
بنابراین مهریه تنها اهرم فشار یا پشتوانه برای زن محسوب می‌شود دقیقاً بر همین اساس در ازدواج هایی که در ده پانزده سال به قبل صورت می گرفت خانواده دختر تمام توان خود را به کار می‌گرفتند تا مهریه بیشتری را تعیین کنند از سوی دیگر خانواده داماد هم سعی می‌کردند تا آن جا که امکان دارد تخفیف بگیرند.
در این میان تنها چیزی که اصلاً مورد توجه قرار نمی‌گرفت وضعیت مالی آقای داماد بود گاهی اوقات آقای داماد که بدون حمایت خانواده توانایی خرید حتی یک سکه را هم نداشت یک دفعه به میزان تاریخ تولد عروس خانم بابت مهریه بدهکار می‌شد.
اما اگر بخواهیم ازدواج‌های ده پانزده سال اخیر را مورد بررسی قرار دهیم عامل مهم دیگری که در کنار مهریه بسیار مورد توجه خانواده‌ها قرار گرفته و روز به روز هم توجه به آن بیشتر می‌شود به خصوص در بین جوانان هم بسیار طرفدار پیدا کرده است بحث شروط ضمن عقد است.
البته شروط ضمن عقد قبلاً هم بوده و در عقدنامه‌ها هم یک سری شروط چاپی درج می‌شده که معمولاً دامادها بدون مطالعه آن‌ها را امضاء می‌کردند، اما چون آگاهی و اطلاعات مردم نسبت به این مسائل بسیار کم بود معمولاً نتیجه‌ای در بر نداشت، چون طرفین هیچ آگاهی‌ای نسبت به مفاد شروط مذکور نداشتند، اما در چند سال اخیر به مدد شبکه‌های اجتماعی و افزایش آگاهی مردم و گسترش روحیه مطالبه گری بین جوانان بحث شروط ضمن عقد از منظر جدیدی مورد توجه قرار گرفته است.
ما در این نوشتار قصد داریم اولاً با شروط ضمن عقدی که تقریباً در تمامی عقدنامه‌ها وجود دارد آشنا شویم ثانیاً بدانیم چه شروط دیگری را می‌توانیم به عقدنامه‌ها اضافه کنیم و نهایتاً به این سوال پاسخ دهیم که اگر طرفین با توافق یکدیگر شروط ضمن عقد دلخواه را در عقدنامه گنجاندند مهریه را چگونه تعیین کنند و اینکه آیا شروط ضمن عقد می‌توانند جایگزین مهریه گردد؟
شروط ضمن عقد چیست؟
هنگامی که بین دو طرف یک معامله قراردادی بسته می‌شود آن‌ها می‌توانند علاوه بر تعهداتی که قانوناً با امضاء قرارداد به عهده شان گذاشته می‌شود، شرایطی را به عقد اضافه کنند که دو طرف ملتزم به رفتار بر اساس آن باشند. این شروط که به آن‌ها شروط ضمن عقد گفته می‌شود، در صورتی صحیح است و قانون از آن حمایت می‌کند که مخالفتی با اصل قرارداد (آن چیزی که طرفین عقد برای رسیدن به آن قرارداد بسته اند) و قوانین آمره (قوانین مربوط به نظم عمومی) نداشته باشند.
به عنوان مثال به علت مخالفت با اصل قرارداد، نمی‌توان ضمن عقد اجاره شرط کرد که مستأجر نتواند از ملک استفاده کند، چون ذات عقد اجاره به این صورت است که مستأجر باید بتواند از منافع ملک مورد نظر که مثلاً سکونت در یک آپارتمان است استفاده کند یا اینکه نمی‌توان در عقد بیع (خرید و فروش) شرط کنیم که خریدار مالک نشود.
بیشتر بخوانید
شروط ضمن عقد نکاح چیست؟
با امضاء عقدنامه زوجین یک سری حقوق و تکالیفی نسبت به یکدیگر پیدا می‌کنند به عنوان مثال مرد از لحاظ حقوقی مکلف به پرداخت مهریه و نفقه و زن مکلف به تمکین از مرد می‌شود. در کنار این موارد، برخی از امور زندگی زن وابسته به اجازه مرد می‌گردد.
به عنوان مثال اگر زن بخواهد به خارج از کشور سفر کند یا ادامه تحصیل بدهد باید با اجازه مرد باشد که این موضوعات می‌تواند در آینده مشکلاتی برای خانواده به خصوص زنان ایجاد کند. جهت جلوگیری از مشکلات احتمالی، برخی خانم‌ها اقدام به درج شروط ضمن عقد در عقدنامه می‌کنند. در واقع شروط ضمن عقد یک راه موثر برای ایجاد خانواده برابر است.
مهم‌ترین شروط ضمن عقد ازدواج شامل وکالت در طلاق، حق تحصیل، حق اشتغال، حق خروج از کشور، حق حضانت فرزندان در صورت طلاق و حق تعیین مسکن است. از آنجا که عقدنامه یک سند حقوقی است، چگونگی تنظیم متن این شروط از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که هر واژه می‌تواند تغییری در مفهوم و حیطه اعمال شرط ایجاد کند یا حتی باعث باطل شدن آن شرط شود.
لازم به ذکر است که شروط ضمن عقد ازدواج دو دسته هستند:
۱- شروطی که در تمام عقد نامه‌ها موجود بوده و بدون نیاز به درخواست از دفتر ازدواج و طلاق، در سند ازدواج به شکل تایپ شده وجود دارند این‌ها همان شروطی هستند که گاهی اوقات بدون مطالعه و آگاهی از سوی زوجین امضاء می‌گردد.
البته در حال حاضر یکی از وظایف سردفتران ازدواج و طلاق تفهیم شرایط مندرج در عقد نامه به شکل مورد به مورد به زوجین است؛ اما متاسفانه در موارد بسیاری در خصوص این تکلیف اهمال صورت می‌گیرد و در عمل به طرفین توضیح داده نمی‌شود به گونه‌ای که طرفین گاهی اوقات حتی نمی‌دانند چه چیزی را امضا می‌کنند. لازم به ذکر است که شما می‌توانید این شروط چاپی مندرج در عقدنامه را نیز تغییر دهید و آن طور که خودتان می‌خواهید آن ها را تنظیم کنید.
۲- شروط مازادی که زوجین تمایل دارند بر شروط دیگر اضافه شده و حقوق دیگری را برای طرفین مشخص نمایند. مثل اینکه یکی از زوجین متعهد شود که در شهر خاصی زندگی نکنند.
قبل از بررسی شروط ضمن عقد لازم است نکاتی را به شرح ذیل مورد بررسی قرار دهیم:
همان طور که اشاره شد شروطی را می‌توان در ضمن عقد شرط کرد که برخلاف قوانین آمره یا مخالف با اصل قرارداد نباشد بنابراین ضمن عقد نکاح نمی‌توان شرط کرد که ریاست خانواده بر عهده شوهر نباشد، چون طبق قانون مدنی ریاست خانواده با مرد است یا اینکه زن نمی‌تواند شرط کند که مرد حق طلاق او را نداشته باشد، چون به موجب قانون حق طلاق با مرد است لذا اگر چنین شروطی هم در عقدنامه درج شود شرط باطل است البته بطلان شرط تاثیری در عقد نکاح ندارد و باعث بطلان عقد نکاح نمی‌شود.
لازم به ذکر است زوج‌هایی که سال‌های پیش ازدواج کرده اند نیز می‌توانند به یکی از دفتر خانه‌های ثبت اسناد رسمی مراجعه کرده و شروط مورد توافق خود را ثبت کنند.
حال که مقدمه‌ای در خصوص شروط ضمن عقد نکاح گفته شد و تا حدودی با ماهیت این شروط آشنا شدید در این بخش به بررسی این شروط می‌پردازیم.
۱- شرط تصنیف دارایی: این شرط در عقدنامه‌ها معمولاً با این عبارات تنظیم می‌گردد به موجب این شرط زوج متعهد می‌شود که هرگاه طلاق به درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسرداری یا سوء اخلاق و رفتار او نباشد، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود را که در ایام زناشویی با او به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه بلا عوض (مجانی) به زوجه منتقل نماید.
برای این شرط یک سری قیودی ذکر شده است از جمله اینکه طلاق به درخواست زوجه نباشد و اینکه زوج موظف است تا نصف دارایی موجود در ایام زناشویی را به زوجه منتقل کند همان طور که گفته شد طرفین می‌توانند این شروط را تغییر دهند یعنی موظف نیستند این شرط را به همین صورت امضاء کنند.
به عنوان مثال می‌توان در عقد نامه شرط کرد که زوج موظف است نصف دارایی خود را به زوجه منتقل کند لازم به توضیح است که اگر کلمه تا در این شرط بیاید یعنی مرد می‌تواند کمتر از نصف دارایی خود را به زوجه بدهد در واقع در صورت ذکر کلمه تا باید طرفین در خصوص میزان دارایی که به زوجه داده می‌شود با هم توافق کنند یا اینکه دادگاه در این خصوص تصمیم بگیرد، اما اگر کلمه تا حذف شود مرد موظف است نیمی از دارایی خود را بدون کم و کاست به نام همسرش نماید.
برای اینکه متهم به جانبداری از خانم‌ها نشویم و حقوق آقایان هم مورد توجه قرار بگیرد شرط تنصیف اموال را می‌توانید به طور مطلق در عقدنامه ذکر کنید به این معنا که شرط کنید بعد از ازدواج درصورتی که به هر دلیلی طرفین از یکدیگر جدا شدند اموال آن‌ها نصف شود و هر یک صاحب نیمی از اموال یا معادل قیمتی آن گردند.
بنابراین درصورتی‌که شرط به شکل بالا ذکر شود حتی در صورتی که زن در هنگام تاهل اموالی به دست آورد نیمی از اموال مذکور بعد از طلاق و جدایی به مرد تعلق می‌گیرد همچنین است در موردی که مرد اموالی به دست آورد.
۲- حق طلاق: یکی دیگر از شروط چاپی مندرج در عقدنامه‌ها حق طلاق است در واقع زن با برخی شرایط وکالت در طلاق را بر عهده دارد؛ ۱۲ شرط در عقدنامه وجود دارد که زن در صورت محقق شدن هر یک از آن‌ها می‌تواند حق طلاق داشته باشد، اما می‌توان با ذکرِ مطلق حق وکالت در طلاق برای زن، حق طلاق را برای ایشان گسترده‌تر کرد.
به عنوان مثال اگر مردی نفقه همسر خود را به مدت شش ماه ندهد و در این خصوص رای دادگاه نیز صادر شود و نفقه از اموال او نیز قابل اخذ نباشد، زن می‌تواند از وکالت در طلاق خود استفاده نماید.
اما همان طور که اشاره شد زوجه می‌تواند وکالت در طلاق را به طور مطلق اخذ نماید. در این صورت دیگر نیاز به اثبات هر یک از شروط دوازده گانه مندرج در عقدنامه نیست در واقع زن می‌تواند به دادگاه مراجعه نموده و بدون هیچ دلیلی از وکالت در طلاق خود استفاده نماید.
البته زوج هم می‌تواند این شرط را امضاء نکند و کلا حق طلاق را در اختیار خود بگیرد. پیشنهاد می‌شود در صورتی که زوج حق وکالت در طلاق را در عقد نامه امضاء نمود برای اطمینان بیشتر در دفتر ثبت اسناد رسمی هم به ثبت برسانید.
3- حق خروج از کشور: زن می‌تواند به عنوان یکی از شروط ضمن عقد، حق خروج از کشور را از مرد دریافت نماید. اگر خواستید این شرط را در عقدنامه ذکر کنید پس از ازدواج نیز یک وکالت بلاعزل از همسر خود برای خروج از کشور دریافت نمایند.
زیرا در مواردی دیده شده است که برخی از مراجع از پذیرش عقد نامه به عنوان وکالت در خروج از کشور خودداری نموده و اصرار به ارائه وکالت نامه رسمی داشته اند بنابراین اگر وکالت نامه رسمی داشته باشید دیگر نمی‌توانند برایتان مانع تراشی کنند.
۴- حق انتخاب مسکن: طبق قانون زن موظف به تمکین از شوهر است و همچنین به موجب قانون ریاست خانواده با مرد است بنابراین زن باید در جایی زندگی کند که مرد تعیین می‌کند با این حال خانم‌ها می‌توانند به عنوان یکی از شروط ضمن عقد حق تعیین مسکن را بر عهده بگیرند.
در این صورت این زن است که می‌تواند محل زندگی را تعیین نموده و مرد نمی‌تواند زن را مجبور به زندگی در محل دیگری نماید. این شرط به این صورت قید می‌گردد که زوج، زوجه را در انتخاب و تعیین کشور، شهر و محل سکونت برای زندگی مشترک مخیر می‌سازد.
۵- شرط ادامه تحصیل: در قانون در خصوص منع ادامه تحصیل زوجه توسط زوج متن صریحی وجود ندارد بنابراین به نظر می‌رسد زوجه در ادامه تحصیل تا هر مرحله‌ای که لازم بداند و در هر مکان و محلی که ایجاب کند مخیر است.
اما معمولاً در عقدنامه‌ها عبارتی به شرح ذیل در خصوص حق ادامه تحصیل زوجه درج می‌گردد: زوج، زوجه را در ادامه تحصیل تا هر مرحله که زوجه لازم بداند و در هر کجا که شرایط ایجاب نماید مخیر می‌سازد.
۶- شرط اشتغال: در خصوص حق اشتغال هم عبارت ذیل پیشنهاد می‌گردد: زوج، زوجه را در انتخاب هر شغلی که مایل باشد و هر کجا که بتواند کار کند، مخیر می‌کند و اجازه می‌دهد که مشغول به کار شود.
علاوه بر موارد فوق موارد دیگری همچون حق حضانت فرزندان در صورت طلاق و حقوق دیگری نیز قابل ذکر است که به شرایط هر فرد و خواسته‌های او باز می‌گردد یعنی هر یک از زوجین هر شرط مشروعی را می‌توانند با توافق یکدیگر در عقدنامه درج کنند.
لازم به ذکر است که در خصوص حضانت فرزند زوجین می‌توانند توافق کنند که در صورت بروز طلاق حضانت و نگهداری فرزندان طبق تشخیص دادگاه به هر کدام از والدین که صلاحیت نگهداری از آن‌ها را دارند سپرده شود.
شروط ضمن عقد یا مهریه؟
در خصوص این سوال نمی‌توان پاسخ قاطعی داد در واقع مهریه و شروط ضمن عقد هر کدام ماهیت جداگانه‌ای دارند و ممکن است هر کس با توجه به شرایط خود تعیین کند که کدام یک برای وی مناسب تر است البته شما می‌توانید هر دو را در کنار هم داشته باشید که غالباً هم توصیه می‌گردد به هر دو توجه داشته باشید و مهریه را کاملاً حذف نکنید یا اینکه شروط ضمن عقد را به کلی نادیده نگیرید.
اما پیشنهاد ما این است که اگر در خصوص شروط ضمن عقد به توافق مناسبی رسیدید به گونه‌ای که بسیاری از خواسته‌های خود را توانستید با این شروط به دست آورید از تعیین مهریه‌های سنگین خودداری کنید.
لازم به ذکر است که عده‌ای تصور می‌کنند که شروط ضمن عقد شروطی است که صرفاً به نفع خانم‌ها است، اما همان طور که ملاحظه نمودید این تصور غلط است و بسیاری از این شروط می‌تواند به گونه‌ای تنظیم شود که نفع هر دو طرف را تامین کند.
متن شروط درخواستی خود را از قبل تهیه کنید و در اختیار محضر دار قرار دهید علاوه بر این بعد از عقد هم می‌توانید به یکی از دفتر خانه‌های ثبت اسناد رسمی مراجعه کنید و شروط را در آن جا هم به ثبت برسانید، چون ضمانت اجرای ثبت در دفتر ثبت اسناد رسمی معمولاً بالاتر است.
علاوه بر این در تنظیم شروط مذکور حتماً از یک وکیل کمک بگیرید، چون عباراتی که در عقدنامه‌ها ذکر می‌گردند اهمیت بسیار بالایی دارند و ذکر یا عدم ذکر یک عبارت، می‌تواند نتایج بسیار متفاوتی در بر داشته باشد.