امروز، ششم آبان، آغاز تجربه جدیدی در تجارت نفت ایران است. تجربه‌ای که به دنبال تحریم جدید نفتی ایران از سوی آمریکا، یک هفته قبل از زمان موعود (13 آبان) اجرائی می‌شود. کارشناسان دو دیدگاه کاملا متفاوت به این موضوع دارند.
به گزارش شرق، برخی می‌گویند این رخداد می‌تواند فرصتی در دست بخش خصوصی ایران برای فروش نفت و دورزدن تحریم‌های نفتی باشد و برخی بسیار نگران آن هستند که دوباره پای دلالان به حوزه‌ای تا این اندازه درآمدزا وارد شود و فسادهای گسترده‌ای را مانند تحریم قبلی، پیش‌روی کشور بگذارد. برخی کارشناسان با بیان اینکه امیدی به توفیق بورس نفت نیست، می‌گویند اصول تجارت نفت در اجرائی‌شدن بورس نفت رعایت نشده و به همین سبب نیز شیوه کارآمدی برای معاملات نفتی محسوب نمی‌شود.
بااین‌حال جناح مقابل این دیدگاه، معتقد است می‌توان با شروطی از جمله دریافت تضامین قوی، فروش نفت ایران در بورس را به فال نیک هم گرفت. علی کاردر، معاون وزیر نفت، در زمینه انتقادهای کارشناسان به فروش نفت در بورس کالا خبر داده بود: خارجی‌ها دست‌کم صد کد معاملاتی در بورس انرژی دریافت کرده‌اند و می‌توانند از طریق آن به خرید محموله‌های نفت خام و فراورده‌های نفتی اقدام کنند. سقف و کف رقابت در این عرضه وجود ندارد. قیمت پایه نفت برای این منظور هم‌اکنون 79دلارو 15سنت برای هر بشکه است که می‌تواند براساس شرایط، کاهش یا افزایش یابد.
فروش مشروط
منصور معظمی، عضو هیئت علمی دانشکده نفت، در این زمینه می‌گوید: بورس نفت وسیله‌ای برای شفاف‌سازی در قیمت و متنوع‌کردن فروش نفت خام است. این اقدامی است که هرگز در گذشته در کشور انجام نشده و کار جدیدی محسوب می‌شود.
او با بیان اینکه این رخداد در جهان انجام می‌شود، می‌گوید: در این شیوه، خریداران نفت به بورس مراجعه کرده و براساس کد و شناسایی، اقدام به خرید می‌کنند. به نظر می‌رسد، این روش، برای شرایط حاضر که فروش نفت ایران تحت‌الشعاع تحریم قرار گرفته، روش خوبی است و می‌تواند شرایط را برای فروش نفت ایران تسهیل کند تا مشارکت دیگر بخش‌ها را هم در این زمینه داشته باشیم.
عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران ادامه می‌دهد: اگر تا دیروز فقط شرکت ملی نفت ایران فروشنده نفت خام ایران بود و کمتر کار بازاریابی نیز انجام می‌داد، زیرا خریداران نفت ایران خود مراجعه می‌کردند، اما اکنون وقتی بخش خصوصی وارد میدان می‌شود، بازاریابی نفت متنوع‌تر می‌شود و از توانمندی بخش خصوصی استفاده می‌شود و اگر درست اجرائی شود و تضامین لازم نیز برای آن از خریداران نفت دریافت شود، می‌تواند کمکی برای فروش بیشتر نفت خام ایران باشد.
رانت یا رقابت؟
به گفته او قیمت پایه در بورس نفت باید رقابتی باشد؛ نه آن‌قدر بالا باشد که در قیاس با محصولات دیگر توان رقابت نداشته باشد و نه آن‌قدر پایین که بتواند رانتی در دست خریداران باشد.
تضامین باید مکفی باشد
معظمی در ادامه تصریح می‌کند: به عقیده من باید این کار را توسعه داد و نگران هم نبود که ممکن است پول یک محموله یا دو محموله هم دیر برگردد. اگر تضامین لازم گرفته شود، قاعدتا از چنین احتمالاتی هم جلوگیری خواهد شد.
می‌پرسم آیا بخش خصوصی توان ورود به چنین معاملات سنگینی را دارد، معظمی پاسخ می‌دهد: اکنون نزدیک به هزارو 700 هزار میلیارد تومان نقدینگی وجود دارد، به این معنا که پول وجود دارد و دست عده خاصی است که می‌توانند به این معاملات ورود کنند. به‌هرحال ورود بخش خصوصی، بهتر از آن است که نتوانیم نفتمان را در بازار جهانی بفروشیم.
او با تأکید بر اینکه با گرفتن تضامین می‌توان از ایجاد فساد در این عرصه جلوگیری کرد، می‌گوید: فساد نفتی که توسط بابک زنجانی رخ داد، به این علت بود که تضامین قلابی و غیرواقعی از او دریافت شده بود. حال اگر تضامین درست گرفته شود، چنین اتفاقی را هم شاهد نخواهیم بود.
شرکت ملی نفت به کمک خریداران بیاید
معظمی می‌گوید: شرکت ملی نفت ایران باید در این زمینه به خریداران نفت خام از بورس کمک کند که چه به‌صورت مستقیم چه غیرمستقیم، نفت خام در بورس به فروش برسد.
این کارشناس با اشاره به اینکه نفت یک کالای استراتژیک است که خریداران خاص خود را دارد، می‌افزاید: مصرف‌کنندگان نفت، نیازمند به نفت خام هستند و نمی‌توانند آن را جایگزین کنند؛ بنابراین فروش نفت، قاعده خاص خود را دارد. اینکه فکر کنیم این نفت خام، دست عده‌ای قاچاقچی می‌افتد، تصوری بدبینانه است. البته قابل ردکردن هم نیست، اما نباید تا این حد از این موضوع نگران بود. مهم آن است که کمک کنیم با دریافت تضامین مناسب، این اقدام به کمک فروش نفت ایران در زمان تحریم‌ها بیاید.
اطلاعات خریداران نفت ایران محرمانه باقی می‌ماند
دو روز قبل از آغاز اجرای این طرح در بورس، رئیس سازمان بورس قول داده بود اطلاعات خریداران نفت ایران محرمانه باقی خواهد ماند. شاپور محمدی گفته بود برای خرید نفت در بورس انرژی هیچ محدودیتی برای حضور خریداران وجود ندارد و همه می‌توانند در این معاملات نفت خام را خریداری کنند. او گفته سازمان بورس اطلاعات خریداران نفت را مانند اطلاعات سهام‌داران افشا نمی‌کند.
محمدی درباره اطلاعات خریداران نفت خام از بورس انرژی تأکید کرد: از نظر سازمان بورس، اطلاعات مشتریان تا لحظه آخر محرمانه است و اعلام نخواهد شد. ما اطلاعات کسانی را که در تابلو معاملات برای خرید نفت خام رقابت می‌کنند، محرمانه حفظ خواهیم کرد.
رئیس سازمان بورس در پاسخ به اینکه آیا رقبا برای خرید نفت خام از بورس اعلام حضور کرده‌اند؟ گفت: بله شرکت ملی نفت خودش از قبل مشتریانی را دارد، آنها می‌توانند به این معاملات بیایند. علاوه بر این، آنهایی که به قراردادهای مالی نفت علاقه‌مند باشند نیز می‌توانند در این معاملات حضور داشته باشند. برای کسانی هم که جدیدا به بازار وارد شوند، هیچ محدودیتی وجود ندارد.
مراقب «ب. ز»ها باشیم
دبیرکل فدراسیون صادرات انرژی هم روز گذشته در گفت‌وگو با ایلنا با تأکید بر اینکه باید اهلیت خریداران با استفاده از ظرفیت تشکل‌های اقتصادی اتاق بازرگانی احصا شود، گفت: باید در نظر داشت بخش خصوصی مثل بخش عمومی و شبه‌دولتی نمی‌تواند با توان مالی بالا به بورس بیاید. می‌تواند در قالب کنسرسیوم‌هایی که صحه‌گذاری شده‌اند، ورود کند. دولت باید به بخش خصوصی واقعی اعتماد کند تا این بخش نفت را از طریق مشتریانی که تحت پوشش خود دارد، به فروش برساند.
حمیدرضا صالحی درباره راه‌اندازی بورس نفت در کشور که از ششم آبان آغاز می‌شود، اظهار کرد: ما قبلا تجربه‌ای در بورس نفت داشته‌ایم، برای اولین‌بار در کیش این اتفاق افتاد، چند محموله عرضه شد، در آن زمان نقصان‌هایی را شاهد بودیم که ماهیتا از بورس فاصله داشت. وزارت نفت سعی داشت همان قیمت‌های دستوری خود را حاکم کند، بنابراین موفق نشد، فقط چند محموله از سوی مشتریانی از کشورهای حاشیه خلیج خریداری و بعد متوقف شد. اکنون دوباره با توجه به موج جدید تحریم‌ها، دولت تصمیم دارد از قدرت مانور بخش خصوصی و بازارهایی که می‌توانند برای نفت ایران پیدا کنند، بهره‌مند شود.
بورس انرژی ایران تا امروز در معرفی خود و ایجاد یک بورس قوی در کشوری که دارای منابع عظیم نفت و انرژی است، موفقیتی نداشته؛ در حالی‌که اقتصاد نفتی ما که دولت بر آن حاکم است، باید در بورس انرژی هم فعال باشد. نکته اصلی در بورس نفت این است که بخش خصوصی و افرادی که تاکنون اجازه خرید نداشتند، ورود کرده و امروز امکان مانور و خریدوفروش را دارند.
آنارشی در صادرات نفت؟
غلامحسین حسنتاش، کارشناس ارشد نفتی، پیش‌تر به مصائبی اشاره کرده بود که در پی اجرائی‌شدن فروش نفت در بورس به وجود خواهد آمد. او در بخشی از یادداشت خود نوشته بود: در فضای واقعی و شناخته‌شده کسب‌و‌کار ایران، گرایش به استفاده از مابه‌التفاوت نرخ ارز، هم می‌تواند فشارهای رانت‌جویانه‌ای را به چنین بورسی تحمیل کند و هم موجب شود ارجحیت درآمدهای رانتی ناشی از استفاده از مابه‌التفاوت نرخ ارز، نسبت به دقت در فروش نفت خام به بهترین بازار و به بهترین قیمت برای استفاده بهتر از حاشیه سود، موجب بی‌دقتی در فروش، خراب‌کردن بازار نفت خام ایران برای دستیابی هرچه‌سریع‌تر به ارز حاصله و بازی‌کردن با ارز شود. تجربه‌ای که متأسفانه به‌روشنی درباره پتروشیمی‌های خصوصی‌سازی‌شده که بعد از نفت بیشترین درآمد صادراتی را دارند، در پیش چشمان اقتصاد ما قرار دارد.
به گفته او، در هیچ‌کجای دنیا نفت خام فیزیکی در بورس معامله نمی‌شود و معاملات نفت خام که عمدتا در دو، سه بورس مهم نفت جهان انجام می‌شود، معاملات آتی‌ها یا به عبارتی معاملات کاغذی و مشتقه است که داستان بسیار متفاوتی دارد. حسنتاش در این زمینه هشدار داده بود: بردن نفت خام به بورس کالا و خصوصا بدون تأملات لازم و بدون مطالعات و قواعد محکم و مقررات دقیق، می‌تواند موجب چنان آنارشی‌ای در صادرات نفت کشور شود که در عمل به اهداف غایی تحریم‌ها کمک کند. در شرایط خطیری که در حال ورود به یک جنگ اقتصادی هستیم، همه باید به فکر دفاع از کیان کشور باشند، نه‌اینکه خدای‌نکرده بخواهند از این نمد، کلاهی برای خود ببافند.