پس از آنکه سه دانشجوی دانشکده فنی دانشگاه تهران در 16 آذر سال 1332 در اعتراض به سفر نیکسون به ایران جان خود را از دست دادند این روز در تقویم اعتراضی مردم ایران ثبت گردید و تا پیش از انقلاب که این روز به عنوان روز دانشجو نامگذاری گردید دانشجویان دانشگاه تهران تحت شدیدترین تدابیر امنیتی نیروهای رژیم سلطنتی، یاد و خاطره سه شهید خود را که به " 3آذر اهورایی" شهرت یافتند زنده نگه داشتند.
در شرایطی که فقط چند ماه از کودتای 28 مرداد سال 32 و سقوط دولت مردمی مرحوم دکتر مصدق گذشته بود و جامعه در شوک حاصل از این کودتا به سر می برد اما دانشجویان که همواره در صف مقدم مبارزات مردمی قرار داشتند خود را برای برگزاری مراسمی اعتراضی آماده می کردند.
بهانه این اعتراض سفر نیکسون رئیس جمهور ایالات متحده به ایران و تجدید پیمان این کشور با شاهی بود که بار دیگر و در پی یک کودتای خونین قدرت خود را بازیافته بود.
در این بین اما دانشجویان قصد داشتند تا با برگزاری تجمعی، اعتراض خود را به سفر رئیس جمهور کشوری که آنان، آن را عامل اصلی کودتای شاه می دانستند اعلام کنند اما روند حوادث این روز به گونه ای رقم خورد تا 16 آذر روزی جاودانه در ایران شود. در اقدامی بی سابقه با ورود نیروهای گارد شاهنشاهی به دانشگاه و در جریان تیراندازی آنها به سمت دانشجویان، سه دانشجو به نام های احمد قندچی، آذر شریعت رضوی و مصطفی بزرگ نیا به شهادت رسیدند.
این عمل سبب شد تا این روز هیچگاه فراموش نشده و پس از پیروزی انقلاب سال 57، خیابانی در مقابل دانشگاه تهران به این نام مزین شده و 16آذر به عنوان "روز دانشجو" لقب بگیرد.
پس از انقلاب همه ساله در روز 16 آذر تجمعاتی برگزار می شود. در شرایطی که تجمعات برگزار شده در سالهای آغازین انقلاب خصلتی ضد آمریکایی داشت اما پس از سال 76 و روی کار آمدن دولت موسوم به اصلاحات، کم کم شعارهایی درخصوص اوضاع جاری کشور جایگزین شعارهای ضدآمریکایی سنتی گردید و بدین ترتیب بزرگداشت روز دانشجو وضعیتی متفاوت پیدا کرد.
بعد از روی کار آمدن دولت سید محمد خاتمی دانشجویان در کنار مطبوعات به عنوان یکی از بال های اصلاحات قلمداد شدند و روز دانشجو طی این سال ها مجالی بود برای عرض اندام دانشجویان ؛اما به خاطر برخوردهای نامناسب با دانشجویان معترض، این جنبش کم کم رویکردی رادیکال پیدا کرده و از دولت اصلاح طلب محمد خاتمی فاصله گرفت تا در 16 آذر سال 83 و در جریان آخرین حضور سید محمد خاتمی در جایگاه رئیس جمهور در دانشگاه تهران، اتفاقاتی رخ داد تا این روز به عنوان روز دانشجویی متفاوت ثبت گردد.
دانشجویان اصلاح طلب ِ عبور کرده از محمد خاتمی، رئیس دولت اصلاحات را مورد عتاب قرار داده و این بار به جای سردادن شعارهای همیشگی با انتقاد شدید از محمد خاتمی، او را سازشکار لقب دادند.
دانشجویانی که تا چندی پیش از آن، همواره از خاتمی و دولت اش دفاع می کردند ،در 16 آذر 83 اجازه سخنرانی به او ندادند و آنچنان فضای سالن محل سخنرانی او را متشنج کردند تا مرد آرام اصلاحات عصبانی شود و با بیان اینکه "کاری نکنید که بگویم شما را از سالن بیرون کنند"، گفت: «بعد از ما کسان دیگری خواهند آمد و آنگاه شما خواهید دید که با شما چگونه برخورد خواهد شد! »
دانشجویان مراسم 16آذر سال84 را به راحتی برگزار کردند اما به خاطر تشدید درگیری میان دفتر تحکیم وحدت با وزارت علوم دولت نهم، این وزارت خانه در سال 85 برخلاف سال های گذشته مجوز برگزاری اجتماع در دانشگاه تهران را به دانشجویان اصلاح طلب نداد تا در این روز دانشجویان رویارویی شدیدی با دانشگاه ها داشته باشند و در حالی که مقامات وزارت علوم هرگونه برگزاری تجمع در 16 آذر سال 85 را غیر قانونی عنوان کردند اما عزم اتحادیه انجمن های اسلامی (دفتر تحکیم وحدت) بر این بود که تحت هر شرایطی سنت دیرینه خود را ادامه داده و در نهایت با شعار " دانشگاه زنده است" مراسم 16 آذر سال 85 در دانشگاه تهران برگزار گردید.
در این روز اما برخلاف سال های گذشته دانشجویان چپ نیز با پلاکاردها و شعارهای مخصوص به خود در کنار دانشجویان اصلاح طلب دفتر تحکیم حضور داشتند، در جریان مراسم 16 آذر سال 85 تحت تدابیر شدید امنیتی برگزار شد اما دانشجویی به خاطر برگزاری مراسم این روز بازداشت نگردید.
سال 86 اوج درگیری میان دفتر تحکیم وحدت و دولت نهم بود چراکه وزارت علوم دولت نهم در پی لغو مجوز اکثر انجمن های اسلامی، دفتر تحکیم وحدت طیف علامه که به گفته اعضای این تشکل گسترده ترین تشکل دانشجویی کشور است را غیر قانونی اعلام کرد.
همچنین اعضای شورای مرکزی این تشکل به همراه چند تن از اعضای دیگر این اتحادیه در جریان برگزاری تحصنی در 18 تیر این سال بازداشت شدند. مراسم 16آذر این سال نیز همچون سال 85 بدون مجوز انجام گرفت اما برخلاف سال 85 دانشگاه تهران شاهد برگزاری دو تجمع به مناسبت 16 آذر بود.
به خاطر مسائل رخ داده در 16 آذر سال 85 و اختلاف نظرهای ایجاد شده میان فعالان چپ و دفتر تحکیم، هر دو این جریانات ترجیح دادند تجمع خود را به صورت مستقل و جدا از هم برگزار کنند. اگرچه برگزاری مراسم 16 آذر در سال 86 نیز مانند سال 85 تحت تدابیر شدید امنیتی به سختی امکان پذیر شد اما ده ها تن از فعالان جریان چپ پیش و پس از برگزاری مراسم خود، بازداشت شدند.
در حالی که در 16 آذر 87 اکثر دانشگاه شاهد برگزاری سخنرانی های انتخاباتی بودند و فضای دانشگاه ها آرام بود اما به خاطر حوادث رخ داده پس از انتخابات ،روز دانشجوی امسال با اما و اگر های بسیاری مواجه بوده است. در شرایطی که مخالفان دولت خبر از برگزاری تجمعاتی به مناسبت روز دانشجو می دهند اما نیروی انتظامی شدیدا نسبت به برگزاری هرگونه تجمع غیر قانونی در این روز هشدار داده است.
از دیگر سو اما خبرگزاری دولت (ایرنا) با بیان اینکه 16 آذر امسال میخ آخر بر تابوت آشوبهای مخملی است نوشته است: «این روزها و در آستانه 16 آذر در توجیهات سایت ها و رسانه های حامی میرحسین موسوی منافقین و سلطنت طلبان و ... و در پس خنده های تلخشان برای دعوت "مردم" و "دانشجویان" برای برگزاری تجمع اعتراض آمیز در "روز دانشجو " دیگر آن خوشحالی "کذایی" نیز دیده نمی شد . شاید آنها می دانند که 16 آذر آخرین میخ بر تابوتی است که در آن نعش بی جان "آَشوبهای مخملی" قرار دارد.»
در همین راستا محمد کاظم انبار لویی سر دبیر روزنامه رسالت در تحلیل خود از فضای دانشگاه با بدلی خواندن جریاناتی که هدف خود را آزادی و حقوق بشر می دانند نوشته است: « جنبش بدلی دانشجویی با گفتمان آزادی و حقوق بشر به مقابله با گفتمان پیشرفت، خدمت و عدالت آمده تا به بهانه آزادی و حقوق بشر، استقلال و آزادی و حقوق ملت ایران را هدف قرار دهد.آنها آزادی را بازگشت استبداد و اعاده سلطه آمریکا در ایران تفسیر می کنند و لذا درست در برابر جنبش اصیل دانشجویی قرار می گیرند. آنها حقوق بشر را در تامین حقوق کسانی می دانند که مبارزه با انقلاب و اسلام را در دستور کار دارند. لذا کاری با حقوق میلیون ها انسانی که به واسطه انقلاب به دنبال استقلال کشور و آزادی خود از بند آمریکا هستند ندارند.»
انبار لویی این چنین ادامه می دهد:« اخبار جنبش دانشجویی بدلی یا جنبش همزاد را می توان از رادیو بی بی سی و آمریکا و تلویزیون های ماهواره ای و اتحاد شوم آنها را با منافقین و سلطنت طلب ها در معاندت با نظام پیگیری کرد. خوشبختانه این جنبش با سد بصیرت، آگاهی و هوشمندی اکثریت دانشجویان روبروست، به همین دلیل روز به روز به سمت خشونت گام بر می دارد.»
در حالی که حامیان دولت ضمن هشدار شدید به برگزاری تجمع از سوی مخالفان دولت در روز 16 آذر عنوان می کنند که در این روز میخ آخر بر تابوت آشوب مخملی خواهد خورد اما میرحسین موسوی در آستانه روز دانشجو با انتشار بیانیه ای نوشته است: « آن «سه قطره خون» و آن «سه آذر اهورایی» که روز دانشجو را پایه گذاشتند، اگر پس از نیم قرن هنوز از تازگی، درخشندگی و اهمیت برخوردارند، به خاطر آن است که نسبت به وجود و حیات واقعیتی عظیم‌تر در جان مردم شهادت دادند.» میرحسین موسوی همچنین از عدم اعطای مجوز به گروه های مخالف دولت برای برگزاری مراسم روز دانشجو اعتراض کرده اما ظاهرا در مقام تحذیر نسبت به اقدامات تند و شعارهای ساختارشکن، سکوت کرده است.