اولین مجموعه شهر زیرزمینی در تهران، با انتقال بخشی از جریان کار و فعالیت به تراز منفی پرترددترین میدان مرکزی، تا چند روز آینده به بهره‌برداری می‌رسد. چهره جدید میدان ولیعصر(عج)، از یک فضای روباز حاوی سازه 7 طبقه در زیرسطح میدان تشکیل شده که در قالب پلازای شهری، قرار است ضمن انتقال «مسیرهای پیاده‌رو» به زیر میدان، «جاذبه سفر با مترو» را از طریق ایجاد مجموعه‌های فرهنگی، خدماتی و تجاری در تراز منفی، افزایش دهد. فضای زیرسطحی میدان ولیعصر (عج)، به ایستگاه خطوط 3 و 6 مترو متصل است.
به گزارش دنیای اقتصاد، شهرداری تهران قرار است طی چند روز آینده پروژه‌ای را که با عنوان «پلازای میدان ولیعصر(عج)» از آن یاد می‌شود بهره‌برداری کند تا پس از گذشت حدود هشت‌سال، کارگاه پروژه‌ای که از ابتدا قرار بود در کمتر از سه سال به سرانجام برسد، جمع‌آوری و دیواره‌های بلند فلزی از اطراف پرترددترین میدان مرکز شهر برچیده شود. به گزارش «دنیای اقتصاد»، در ادبیات شهرسازی «پلازا» به مجموعه‌ای اطلاق می‌شود که حاوی فضای باز بوده و عنصر «پیاده» نسبت به عنصر «سواره» در آن غلبه داشته باشد تا به محل مناسبی برای حضور شهروندان تبدیل شود.
چنین فضایی قطعا باید به مبلمان شهری مجهز شود و می‌تواند حاوی مرکز خرید یا واحدهای تجاری و تفریحی کوچک‌مقیاس متناسب با نیاز شهروندان باشد. پلازا در واقع نسخه مدرن بازارچه‌های سنتی محسوب می‌شود.پروژه موسوم به پلازای میدان ولیعصر(عج) حدود 42 هزار مترمربع وسعت دارد و در هفت طبقه مجزا در فضای زیرسطحی میدان اجرا شده و قرار است ظرف چند روز آینده رسما مورد بهره‌برداری قرار گیرد. هر چند گفته می‌شود این پروژه هفت طبقه دارد اما در واقع اولین طبقه آن تراز صفر خیابان است که در چهار سوی میدان دسترسی‌های ورودی به پلازا در این تراز تعریف شده است و در عمل 6طبقه در فضاهای زیرسطحی ساخته شده است.
هنوز مشخص نیست این پروژه قرار است تمام ویژگی‌های لازم برای تبدیل به یک پلازا را داشته باشد و کاربری آن متناسب با عنوانی که برایش انتخاب شده است باشد یا نه. مولفه کلیدی پلازا، برخورداری از «فضای توقف» کافی و مناسب برای شهروندان است اما فعلا مشخص نیست که فضای روباز میدان ولیعصر(عج) در تراز منفی یک، قرار است به نحوی تجهیز شود که شهروندان امکان توقف در آن را داشته باشند یا صرفا قرار است به‌عنوان محل گذر برای دسترسی به مترو یا دیگر اضلاع میدان از آن استفاده شود. بنابراین برای قضاوت در این رابطه باید تا زمان بهره‌برداری صبر کنیم. تحقیقات «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد برای ساخت این پروژه حدود 200 میلیارد تومان هزینه شده است.
به‌طور کلی مدل جهانی شهرهای زیرزمینی و مجتمع‌های تجاری در محدوده ایستگاه‌های مترو با سه هدف هدایت مردم به استفاده از مترو، تامین مالی برای ساخت مترو از طریق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به واسطه واگذاری اراضی تراز منفی برای ساخت‌وساز انتفاعی و تجاری و نیز سبک‌سازی فضاهای روسطحی برای اختصاص به کاربری‌های مهم‌تر از کاربری تجاری صورت می‌گیرد.
پروژه پلازای میدان ولیعصر(عج) نیز در 6 طبقه زیرسطحی تعریف شده که تنها طبقات منفی یک و منفی دو آن برای عموم شهروندان قابل استفاده بوده و از طبقه منفی سه تا منفی شش در اختیار شرکت بهره‌برداری مترو قرار دارد و مسافران مترو در آن تردد می‌کنند. طبقه منفی دو نیز در حقیقت سالن فروش بلیت مترو است که غرفه‌هایی به منظور فعالیت‌های محدود تجاری دور تا دور آن پیش‌بینی شده است. بنابراین به نظر می‌رسد شهروندان در صورت تمایل می‌توانند همچون دیگر ایستگاه‌های حاوی واحدهای تجاری، به این طبقه نیز تردد داشته باشند و بعد از خرید دوباره به پلازا یا سطح میدان ولیعصر(عج) بازگردند. بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد هدف شهرداری تهران از ساخت این پروژه، تنظیم جریان ترافیکی شلوغ‌ترین و پرترددترین میدان تهران از طریق انتقال عابران پیاده به زیر میدان، سبک‌سازی فضای روسطحی این میدان و نیز تسهیل دسترسی به دو خط در حال استفاده و در دست ساخت مترو که در زمره طولانی‌ترین خطوط شبکه حملونقل ریلی قرار دارند، بوده است.
در کنار تحقق این اهداف پروژه مذکور حاوی دو ویژگی دیگر نیز خواهد بود: نخست پیش‌بینی مبلمان شهری در آن و دوم قرار گرفتن مراکز کوچک تفریحی در آن فضا برای گذران وقت نظیر کافه با الگو گرفتن از تجربه پل طبیعت تهران. با احداث دسترسی‌های مجهز به پله‌برقی در چهار طرف میدان، تمام عابران محدوده بلوار کشاورز، خیابان کریم‌خان و بخش شمالی و جنوبی خیابان ولیعصر(عج) به فضای زیرزمینی روباز در مرکز میدان که در تراز منفی 6 متری قرار دارد، هدایت می‌شوند و بعد از آن در صورت تمایل می‌توانند به طبقات زیرین رفته و از مترو استفاده کنند یا از طریق دسترسی‌های پیش‌بینی شده از یک مسیر ایمن به دیگر اضلاع میدان بروند.
در صورتی که تعریف پلازا به درستی در این تراز پیاده شود نیز امکان توقف در آن و گپ و گفت و تعامل با سایر شهروندان یا احیانا آن‌طور که پیش‌بینی کرده‌اند، تماشای آثار هنری نیز برای شهروندان فراهم است. به این ترتیب شهرداری زیر پای مردم در پرترددترین میدان مرکز شهر به واسطه پروژه ایستگاه مترو یک مجموعه خدماتی و تجاری که گفته می‌شود اولویت کاربری آن فرهنگی است را در تراز زیرصفر اجرا کرده است. آن‌گونه که سید مازیار حسینی، معاون حمل‌و نقل و ترافیک شهرداری تهران گفته است، مجموعا سه‌هزار مترمربع فضای شهری با کاربری عمدتا فرهنگی به شرکت بهره‌برداری مترو تهران تحویل شده است.
مدل موفق چنین پروژه‌هایی در ابرشهرهایی همچون توکیو با هدف کمک به تامین مالی پروژه‌های ساخت مترو از طریق بخش خصوصی اجرا می‌شود. اما اولین پروژه از این مدل جهانی در تهران به شکل معکوس اجرا شده است به این معنا که در دنیا اراضی اطراف ایستگاه‌های مترو به انضمام مجوز ساخت تجاری در اختیار بخش خصوصی قرار می‌گیرد تا بخشی از سرمایه ساخت مترو از طریق تهاتر تامین شود. اما پروژه‌ای که با نام پلازای شهری معرفی شده، از سوی شهرداری تامین هزینه و ساخته شده است. البته کارشناسان شهری اعتقاد دارند از آنجاکه میدان ولیعصر(عج) جزو مشاعات شهری بوده و فاقد پلاک ثبتی است، امکان واگذاری مالکیت آن به بخش خصوصی وجود ندارد و مالکیت آن به عموم شهروندان تعلق دارد.
هر چند در بازدید روز گذشته هنوز علائمی از پلازا در این فضا قابل مشاهده نبود، اما آنچه مشهود است، انتقال عناصر پیاده به زیر زمین به نفع خودروها است که با هدف اصلی پلازا مغایرت دارد. گفته می‌شود که حدود 14 واحد تجاری در کل این پروژه نیز تعریف شده که فروش یا اجاره بلند‌مدت این واحدها می‌تواند چند برابر هزینه 200 میلیاردی اجرای پروژه برای شهرداری عایدی داشته باشد و به نفع ساخت مترو صرف شود.
با این حال اگر ساخت آن به‌طور کامل توسط بخش خصوصی انجام می‌شد، انتفاع مالی آن برای شهرداری چند برابر بود. برخی از مدیران شهری از این پروژه به‌عنوان اولین پلازای شهری تهران یاد می‌کنند؛ در حالی که پروژه ساماندهی میدان امام حسین (ع) که سال 91 اجرا شد، اولین فضای از نوع پلازا به شمار می‌آید که سواره‌ها به نفع پیاده‌ها در آن به زیرسطح هدایت شدند. طراحی پروژه موسوم به پلازای میدان ولیعصر(عج) نیز به نحوی صورت گرفته که عرصه زیادی به توقف عابران پیاده اختصاص نیافته است.
به نظر می‌رسد در صورتی که عرضه تراس‌ها عریض‌تر طراحی می‌شد، فضای روباز وسیع‌تری برای حضور شهروندان فراهم می‌شد؛ اما اکنون این فضا بیشتر برای گذر مناسب است تا توقف و تعامل شهروندی. تحقیقات «دنیای اقتصاد» حاکی است این پروژه در سال 88 کلید خورده و قرار بوده ظرف مدت 32 ماه اجرا شود. از ابتدا نیز ماهیت آن ایجاد یک ورودی برای ایستگاه مترو واقع در این میدان بوده است. با این حال رفته رفته این پروژه تغییر ماهیت داد و شهرداری تهران از ایجاد یک بنای ورودی ایستگاه در مرکز میدان ولیعصر(عج) صرف‌نظر کرد و تصمیم گرفت مرکز میدان را به پلازا تبدیل کند.
گفته می‌شود که میدان اقدسیه و ایستگاه شهید محلاتی نیز به‌عنوان دو گزینه نسبتا جدی شهرداری تهران برای اجرای پروژه‌های مشابه آتی توسط شهرداری تهران انتخاب شده‌اند. در حال حاضر خبری از نصب نماد در میدان ولیعصر نیست؛ اما فضای نصب آن در پروژه پیش‌بینی شده و قرار است المان میدان از طریق برگزاری مسابقه طراحی و در آینده ساخته و نصب شود تا میدان از بیرون نیز منظر قابل قبولی برای شهروندان داشته باشد.