معناشناسی اسم «فاطر»

خبرگزاری بین المللی قرآن (ایکنا) نوشت:

خوانین‌زاده با تحلیل معناشناسی و رویکرد ساختارگرایانه به اسم «فاطر» در قرآن پرداخت و گفت: معناشناسی ساختارگرا متناسب با تفسیر قرآن به قرآن است.

نشست «معناشناسی اسم «فاطر» در  قرآن کریم» بعد از ظهر امروز، ۵ دی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با سخنرانی محمدعلی خوانین‌زاده برگزار شد.

خوانین‌زاده در آغاز سخنانش گفت: زبان‌شناسی با تعریف سوسور را می توان به دو حوزه تاریخی و همزمانی تقسیم کرد. طبق تعریف لانیز و معناشناسی ساختارگرا، زبان ساختاری از روابط و نظامی از درون به هم پیوسته است و من با همین رویکرد به موضوع خواهم پرداخت.

وی افزود: روابط پیچیده‌ای از روابط زبانی وجود دارد. در این رویکرد برای فهم معنای یک واژه باید روابط یک واژه با سایر واژگان شناخته شود.

وی با بیان اینکه مولفه‌های یک اسم در پی بردن به معنای یک کلمه مفید است، گفت: این مولفات هستند که معنای خاص یک واژه را تشکیل می‌دهند. ما نمی‌توانیم این مولفات را جایگزین واژه‌ای خاص بکنیم، اما در بررسی روابط مفهومی یک واژه از این مولفات استفاده نمی‌کنیم و به این روش تحلیل مولفه‌ای می‌گویند.

خوانین‌زاده افزود:  روابط مفهومی ترکیبی یا همنشینی و بدلی یا جانشینی هستند در مولفات ترکیبی  با ترکیب اجزا به وجود می‌آیند. به عنوان مثال کلمات، مولفات ترکیبی تشکیل‌دهنده جمله هستند. روابط ترکیبی اضافه شدن جزء جدید را محدود می‌کنند، از این رو، گونه‌ دیگر روابط مفهومی بدلی است به این معنا که ما در هر موقعیت دستوری باید بر اساس ترکیباتی که انجام شده استفاده بکنیم و فعل، مفعول و یا فاعلی متناسب را انتخاب کنیم. وقتی می‌گوییم «من از خانه به دانشگاه» دیگر نمی‌توانم از فعل خوردن استفاده بکنیم و باید فعلی انتخاب کنیم که معنا را تکمیل بکند. انتخاب‌های ما محدود به انتخاب‌هایی است که پیشتر در زنجیره کلام استفاده شده است.

وی افزود: در کاربرد این روش‌ها در مطالعات قرآنی گاهی مغفول است که واژه‌ها چه رابطه‌ای با هم دارند. برای مثال کاربردهای رزق در قرآن در جایگاه فعل یا خبر به کار رفته و باید فاعل و مفعول آن را شناخت که اولین روابطی هستند که در وهله اول شناخته شوند.

خوانین‌زاده با بیان اینکه کشف مفاهیم بدلی دشوارتر است، گفت: این کار متوقف به کشف مفاهیم ترکیبی خواهد بود. حوزه‌های معنایی در این روش متشکل از واژه‌هایی است که در یک مولفه مشترک‌اند. برای مثال کلماتی که در ارتباط با آفرینش هستند در یک حوزه معنایی خواهند بود.

پیشینه واژه
وی افزود: معنای لغوی فاطر از ریشه «ف‌ ط‌ ر» در معانی الشّق، الصدع (شکافتن) ... الاظهار، الابراز(پدیدار شدن)... الخلق و الایجاد(آفریدن) است. البته روش تحلیل مولفه‌ای متوقف به معنی لغت نیست هر چند در معناشناسی تاریخی این ‌پیشینه تاثیرگذار است. در سامی جنوبی و زبان گئز، فطر به معنی فکر کردن آمده است و در دیگر زبان‌های سامی جنوبی دیده نشدن است. در زبان آرامی و عبری هم این ریشه به معنای آزاد کردن است. در زبان های دیگر حذف کردن، منتشر کردن و ... آمده است.

خوانین‌زاده تصریح کرد: معنای اساسی، شکافتن و تراکندن است و پیشتر در زبان گئز در خصوص خدا به کار رفته است.

مفهوم فطر
وی ادامه داد: در قرآن ۲۰ بار و در ۱۹ آیه به کار رفته است. به صورت همنشین‌های بی‌واسطه که همنشین‌هایی هستند که بلافاصله پس از آن می‌آیند. ممکن است فاعل صریح باشد و یا فاعل اضافه لفظی به صورت اسم مشتق باشد. در این ۱۹ آیه ۸ کاربرد فعل ماضی فَطَر است. یک کاربرد اسم فاعل مجرد فاطر است که فاعلش خداوند است. یک کاربرد آن به صورت مصدر مجرد فطور است که به خدا بر می‌گردد. کاربرد دیگر اسم نوع فطرة است که الله فاعل آن است و در همه موارد فاعل صریح یا مضاف‌الیه لفظی خداست.

خوانین‌زده تصریح کرد: دیگر کاربرد اساسی این کلمه مفعول به (مفعول به صریح یا مضاف الیه لفظی)است که یکی دیگر از همنشین‌های مفهوم مورد بررسی است. در ۸ کاربرد فعلی، یک بار سماوات و ارض و ضمیر هن که به این دو بر می‌گردد. در موردی دیگر الناس و ۴ بار ضمایری که به انسان باز می‌گردد، مفعول به هستند. همچنین السموات و الارض، السموات، الناس و السما در دو مورد، به عنوان مفعول به آمده است.

وی افزود: ما باید بر اساس ساخت نحوی، مفاهیم مرتبط با مفهومی که بررسی می‌کنیم را بیابیم. در همه بیست مورد فاعل خداست و در بقیه موارد سما، ارض و انسان مفعول این واژه هستند. سایر مولفه‌های ترکیبی یا همنشین، در سیاق آیات می‌توان یافته شود. در مورد ۱۹ آیه‌ای که ذکر شد، در ۱۴ آیه مفاهیمی مانند توحید ـ شرک وجود دارد. در ۵ آیه دیگر می‌توان به مفاهیم هدی ـ ضلال به عنوان مفهوم همنشین فطر دست یافت. مفهوم دیگر ربوبیت است که پیوند همنشینانه با فطر دارد.

شناسایی روابط جانشینی اسم فاطر
خوانین‌زاده تصریح کرد: ذیل معنای مشابه، خالق را به عنوان مفهوم جانشین فاطر، می‌توان دید. در بافت مشابه، خالق، رب و بدیع نسبت جانشینی با فاطر دارند که در نسبت با انسان، سما و الارض ارتباط دارند.

خوانین‌زاده در پایان گفت.: ما یک سری مولفه‌های جدید را در ارتباط با فاطر شناسایی می‌کنیم از جمله توحید، شرک، هدی و ضلال که می‌تواند با پژوهش بیشتر ادامه بیابد. در تحلیل مولفه‌ای اسم فاطر نمی‌توانی بگوییم اسم فاطر مخصوص خداست، بیانگر توحید و نافی شرک است، بیانگر هدی و نفی ضلال بوده و بیانگر ربوبیت است.

وی در پاسخ به خبرنگار ایکنا در این خصوص که آیا این روش با تفسیر قرآن به قرآن قرابت دارد؟ گفت: بله چنین است. این روش به قرآن کفایت کرده و بار معنایی خاص مفاهیم را متمایز کرده و مبنا در این روش این است که ما در یک نظام زبانی واحد که قرآن است، به بررسی پرداخته‌ایم و این روش با روش تفسیری قرآن به قرآن قرابت دارد.