چرا دولت‌ها قصد کنترل تلگرام را دارند؟

زهرا نژادبهرام، سیاست‌مدار اصلاح‌طلب، در یادداشتی با عنوان «افزایش اثرگذاری فضای مجازی در جهان» در روزنامه اعتماد با اشاره به دستگیری مالک و بنیانگذار تلگرام به موضوع تلاش دولت‌ها برای کنترل فضای مجازی پرداخته است.

در این یادداشت آمده است: به رغم همه تلاش‌ها برای محدود‌سازی شبکه‌های اجتماعی روز به روز بر میزان محبوبیت و اثر‌گذاری آن‌ها در جهان افزوده می‌شود؛ این مهم آنچنان است که موج رجوع به شبکه اجتماعی تلگرام پس از دستگیری مالک و بنیانگذار آن روندی فزاینده گرفت. باور اینکه امروزه شبکه‌های اجتماعی عنصری جدایی‌ناپذیر از حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی شهروندان جهان هستند. در حقیقت شبکه‌های اجتماعی بستری برای بروز و ظهور عینی افکار عمومی و شکل‌گیری نوع تازه‌ای از قدرت مردم است که شاید پیش از این کمتر قابل دسترس یا تجمیع بود.

دستگیری مالک و بنیانگذار تلگرام در فرانسه به بهانه نشر خشونت و اعمال تروریستی و نداشتن نظارت کافی، در این شبکه اجتماعی و گشوده شدن پرونده‌ای شخصی برای وی در سوییس در کنار تصمیم مالک شبکه اجتماعی X یا توییتر سابق برای گشودن یک مرکز برای جذب آگهی‌های انتخاباتی ۲۰۲۴ امریکا، به همراه فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی در ایران تصویری سه‌گانه از نگاه به رسانه‌های نوین را در میان مخاطبان ایجاد کرده است که تمرکز بر آن می‌تواند رویکرد دولت‌ها را نسبت به این شبکه‌ها در عناوینی گوناگون بیان کند.

در یکی از آن‌ها به منظور مشارکت در انتخابات ریاست‌جمهوری آینده امریکا بخشی متمرکز برای تبلیغات انتخاباتی در شبکه توییتر (X) فعال می‌شود و در آن دیگری دولت‌ها با نگاه‌های متفاوت نسبت به فیلتر کردن اقدام می‌کنند. در همین زمان بنیانگذار و مالک شبکه اجتماعی تلگرام توسط دولت فرانسه دستگیر می‌شود. نکته قابل توجه این است که چندی پیش نیز زاکربرگ، مالک فیس‌بوک در جلسه سنا می‌گوید که دولت بایدن او را مجبور به اعمال محدودیت و حذف برخی پست‌ها در دوره کرونا کرده است! به عبارتی، جایگاه شبکه‌های اجتماعی و نقش رسانه‌های نوین در عصر کنونی در کنار وقوع این حوادث موید ورود هدفمند دولت‌ها برای کنترل و کاهش اثربخشی این شبکه‌ها است.

این شبکه‌ها که هویتی نوین را برای دنیای کنونی در بستر ارتباط گروهی و فردی فراهم کرده‌اند از قدرتی برخوردار شده‌اند که دولت‌ها را وادار به مداخله کرده است؛ موضوعی که نیازمند بررسی ابعاد آن در حوزه‌های گوناگون است، اما در این نوشتار تمرکز بر جایگاه شبکه‌های اجتماعی در ایجاد تغییر در معادلات سیاسی دولت‌ها و افکار عمومی و پیوستگی آن در عصر کنونی است.

اوایل مردادماه جاری، پاول دوروف در کانال شخصی خود در تلگرام اعلام کرد که این پیام‌رسان در مرز رسیدن به یک میلیارد کاربر قرار دارد. آمار‌های بین‌المللی نیز موید آن است که تعداد کاربران تلگرام از ۳۵ میلیون نفر در مارس ۲۰۱۴ به ۹۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۴ رسیده است. براساس این آمارها، تلگرام پس از فیس‌بوک، یوتیوب، اینستاگرام، واتساپ، تیک‌تاک و وی‌چت با ۹۰۰ میلیون کاربر در رتبه هفتم جهان در بین پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی محبوب قرار دارد.

طبق آمار‌های جهانی، هندی‌ها با ۱۰۴ میلیون کاربر فعال و نصب تلگرام، در رتبه اول در بین کشور‌های جهان قرار دارند. تلگرام چهارمین ضریب نفوذ را در میان پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی در هند، پس از واتساپ، اینستاگرام و فیس‌بوک دارد. گرچه نامی از ایران در آمار‌های بین‌المللی برده نشده (احتمالا به‌دلیل استفاده از فیلترشکن‌ها و تغییرات آی‌پی)، اما بنابر برخی آمار‌های غیررسمی ۴۰ میلیون کاربر ایرانی تلگرام نصب کرده‌اند. روس‌ها با ۳۴ میلیون کاربر در رتبه سوم قرار دارند.

این شبکه اجتماعی توسط دولت فرانسه محکوم به نشر خشونت و تبادل پیام‌های تروریستی شده و درخواست آن‌ها انتقال پایگاه‌های داده‌ها به کشور فرانسه است؛ امری که دولت ایران نیز این درخواست را از این شبکه داشته است؛ به نظر می‌رسد نوعی توافق نانوشته از سوی دولت‌ها برای کنترل این شبکه اجتماعی شکل گرفته به نوعی که همگان خواهان انتقال پایگاه داده‌های این شبکه اجتماعی به داخل کشور خود برای کنترل و نظارت بر پیام‌های موجود هستند!

این توافق نانوشته برگرفته از دو نگرانی است؛ نخست آنکه دسترسی به این شبکه اجتماعی برای همه در دسترس است و دوم آنکه این شبکه و شبکه‌های مشابه با توجه به گستردگی مخاطبان و ظرفیت‌های گروه‌سازی و کانال‌سازی قادر است در شکل‌گیری افکار عمومی اثری چشمگیر داشته باشد. آن‌گونه که آثار این شبکه‌ها در سازماندهی افکار عمومی به رغم تلاش جریان اصلی رسانه منجر به تحولی شگرف در افکار عمومی در وقایع حملات گسترده نظامی و نسل‌کشی اسراییل در غزه و اعتراضات عمومی نسبت به این مساله در همه جهان، بی‌تاثیر بر تصمیم‌های دولت فرانسه یا دیگر کشور‌های درگیر در این چالش نیست، البته این همه ماجرا نیست! تاثیر‌گذاری این شبکه‌ها و گستردگی آن‌ها به نوعی است که حتی قادر به تغییر روش‌ها نیز شده، آن‌گونه که منجر به استعفای وزیری در انگلستان شد! این شبکه‌ها با تریبون بازی که در اختیار شهروندان برای بیان نظرات قرار داده‌اند بستری متفاوت است تا رویکرد‌ها و دیدگاه‌های دولت‌ها را به نقد در آورند.

شاید بتوان این مهم را در رویکردی تحت عنوان اثر شبکه تعریف کرد که آینده اجتماعی- سیاسی جهان را به نوعی دیگر تعریف می‌کند. اثر شبکه قادر است تحولی چشمگیر در ارتباط‌گیری مردم در همه نقاط جهان با هر شکل زندگی و هر نوع مکان زندگی و فرهنگ شکل داده و شهروند جهانی را شکل بدهد! لذا احتمالا در کوتاه‌مدت کارکرد این شبکه‌ها نگرانی‌های دولت‌ها را افزایش داده آن‌گونه که مخالفان آزادی بیان را وادار به واکنش‌های غیرمتعارف از جمله دستگیری مالک تلگرام ساخته است و در بلندمدت نیز احتمال بروز نوعی چالش میان قدرت سیاسی دولت‌ها در برابر قدرت جهانی مردم خواهد بود. از این رو این شبکه‌ها با توجه به میزان اثر‌گذاری آن‌ها نشان از آن دارد که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت و درعین حال نمی‌توان اثر‌گذاری آن‌ها را حذف کرد.

این شبکه‌ها بیان تازه از آزادی بیان هستند که قدرت اثر‌گذاری آن‌ها فراتر از آن است که بتواند در چارچوب جریان اصلی رسانه تحت کنترل مالکان و ذی‌نفعان قدرتمند آن‌ها قرار داد. هویت و اعتبار این شبکه‌ها در گستردگی و میزان اعضای آن‌ها است که در صورت بروز هر نوع شکاف ناشی از کنترل بی‌حد و حصر که امنیت مشترکان را با مشکل روبه‌رو کند، چیزی همانند رسانه‌های جریان اصلی ماهیت و کارکرد آن‌ها زیر سوال برده خواهد شد. عملکرد دولت‌ها نسبت به این شبکه‌ها را شاید بتوان واکنشی منطقی از منظر رسمی دانست.

اما این مهم نباید بستری برای قدرت این دولت‌ها در برابر خواست افکار عمومی و مشترکان این شبکه‌ها برای کنترل‌های غیر اصولی و دسترسی به داده‌های شهروندان شود و موجبات بی‌اعتمادی به این شبکه‌ها را به وجود آورد. چراکه این شبکه‌ها معنایی به جز مشترکان و صاحبان حساب اشتراک ندارد و اگر مشترکان اعتمادشان نسبت به آن‌ها سلب شود عملا از حیات تهی خواهند شد! از این رو در صورت تشدید فشار‌های دولت‌ها بر این شبکه‌ها در کنترل بر داده‌های آن‌ها شبکه‌های تازه‌ای متولد می‌شود که دولت‌ها را دوباره وادار به واکنش‌های سخت می‌کند کما اینکه در طول تولد این شبکه‌ها شاهد بروز و ظهور انواع تازه‌ای از آن‌ها بوده‌ایم که قابلیت‌های متنوع و در عین حال امن‌تری را برای کاربران فراهم کرده‌اند.