آیا مقتدی صدر در فکر شورشی مشابه شورش طرفداران ترامپ است؟

فرارو- سیمونا فولتین؛ روزنامه نگار و مستند ساز است که در حال حاضر در بغداد زندگی می‌کند. کار او بر پوشش عمیق مبارزات مسلحانه، عدالت اجتماعی، فساد و حقوق بشر متمرکز است. او در فاصله سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ میلادی خبرنگار بخش انگلیسی شبکه خبری "الجزیره" در عراق بود و به طور گسترده جنبش اعتراضی عراق، تشدید تنش میان آمریکا و ایران در خاک عراق از جمله ترور سردار قاسم سلیمانی در بغداد را پوشش داده بود. او پیش‌تر خبرنگار فرانس ۲۴ نیز بود و اخبار مرتبط با جنگ علیه داعش را پوشش داده بود. پیش از سفر به عراق، سیمونا از درگیری در سودان جنوبی گزارش داد و تحقیقات اش در مورد ناپدید شدن یک میلیارد دلار از ذخایر خارجی سودان جنوبی و گزارش اش از مناطق تحت کنترل شورشیان جایزه یادبود کورت شورک را برای او به ارمغان آورد.

به گزارش فرارو به نقل از فارین پالسی، در تاریخ ۳۰ ژوئیه جمعیتی پرهیاهو بلوک‌های بتنی که منطقه سبز بغداد را احاطه کرده بود فرو ریختند منطقه‌ای که محدوده‌ای دولتی و به شدت محافظت شده است و تنها قدرتمندترین اعضای آن کشور به آن دسترسی دارند.

برای دومین بار در هفته، هزاران شورشی به خیابان‌های بغداد ریختند و از بنا‌های تاریخی، سفارتخانه‌ها و ادارات دولتی عبور کردند و با سربازانی که به آنان گفته شده بود تنها تماشاگر اوضاع باشند سلفی می‌گرفتند.

بدون مقاومت زیاد نیرو‌های امنیتی این افراد شورشی به پارلمان عراق راه یافتند و صندلی‌های نمایندگان را اشغال کردند و در حالی که شعار‌هایی در حمایت از "مقتدی صدر" روحانی قدرتمند شیعه سر می‌دادند خود را به پشت میز رئیس پارلمان رساندند.

آنان یکصدا می‌گفتند:"بله، بله به رهبرمان" و مشت‌های خود را در هوای گرم و خفه کنده سالن‌های شلوغ به سمت بالا گره کرده بودند. در خارج از ساختمان پارلمان، خودرو‌ها و کامیون‌ها با تدارکات برای آماده شدن به منظور محاصره چند روزه مستقر شده بودند.

یکی از طرفداران صدر که مانند بسیاری دیگر از محله فقیرنشین شهرک صدر در بغداد پایگاه طرفداران مقتدی صدر آمده بود می‌گفت:"مقتدی صدر این پارلمان را قبول ندارد. احزاب فاسد هستند و به دلیل وابستگی به گروه‌های مسلح قانون را زیر پا گذاشته اند".

اگرچه ساختار و بافت هر کشور متفاوت از کشور دیگر است، اما اقدامات طرفداران صدر یادآور شورش‌های ۶ ژانویه ۲۰۲۱ میلادی در ساختمان کنگره ایالات متحده است. آشوبگران عراقی که اولین بار در ۲۷ ژوئیه منطقه سبز را نقض کردند به دستور یک رهبر پوپولیست که نتوانسته بود قدرت را از طریق قانون اساسی به دست بگیرد این کار را انجام دادند.

آنان با اشغال پارلمان علیرغم اینکه در انتخابات اکتبر گذشته پیروز شده بودند به دنبال براندازی روند سیاسی‌ای بودند که ادعا می‌کردند علیه آنان برنامه ریزی شده است.

روند تشکیل دولت عراق که مشخصه آن چانه زنی شدید میان احزاب شیعه، سنی و کرد این کشور است ماه‌ها به طول می‌انجامد. با این وجود، بحران کنونی پس از انتخابات به دلیل شکاف غیر معمول در تشکیلات سیاسی شیعه که تاکنون از طریق اجماع بر عراق حکومت کرده هم از نظر زمان و هم از نظر ابعاد و بزرگی بی سابقه بوده است.

صدر در ماه ژوئن پس از شکست در تشکیل دولت اکثریت به نمایندگان مورد حمایت خود در پارلمان دستور داده بود به طور دسته جمعی استعفا دهد. پس از آن ایجاد یک بن بست در خیابان‌ها اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسید.

از آنجایی که ترس از تشدید تنش‌ها پایتخت را فرا گرفته بود صدر از فرستادن پیروان خود به خانه خودداری کرد و در عوض از طریق توئیت‌های آتشین به تنش دامن زد. صدر در تاریخ ۳۱ ژوئیه در توئیتی نوشت:"انقلاب خودجوش صلح آمیز که منطقه سبز را آزاد کرد اولین مرحله از یک فرصت طلایی برای تمام کسانی است که از آتش بی‌عدالتی، تروریسم و فساد دچار آسیب شده اند".

او خواستار "تغییر اساسی نظام سیاسی" شد که به گفته اش توسط "دولت موازی" و در سایه مورد "جعل" قرار گرفته است. او در سخنرانی‌ای تلویزیونی در تاریخ سوم آگوست خواستار انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام شد.

با این وجود، این به اصطلاح انقلاب یک انقلاب نبود. این یک خیزش خودجوش و مردمی کسانی که از روند سیاسی به حاشیه رانده شده اند یا تلاشی برای محدود کردن نفوذ کشور‌های خارجی در آن کشور با اکثریت شیعه نبود.

این در حالیست که طرفداران صدر ادعا می‌کنند این گونه بوده تا اعتبار ناسیونالیستی (ملی گرایانه) خود را تقویت کنند. در عوض، آن شورش یک حرکت حساب شده توسط یک رهبر قدرتمند پوپولیست بود که پس از ناکامی در کسب حمایت کافی در پارلمان برای معرفی نخست وزیر بعدی تصمیم گرفت با تحریک یک شورش مبارزه خود را به خیابان بکشاند.

"مارسین الشمری" پژوهشگر مسائل خاورمیانه در مدرسه کندی دانشگاه هاروارد به "فارین پالسی" می‌گوید که مقتدی صدر می‌خواهد قدرتمندترین رهبر شیعه در عراق باشد و برای انجام این کار باید سایر رهبران سیاسی شیعه را کنار بزند.

او می‌افزاید:"با این وجود، مسئله رهبری سیاسی شیعیان در عراق این است که حوزه تشیع در عراق جهانی چند قطبی است که در آن یک رهبر مشخص وجود ندارد".

برای چندین روز به نظر می‌رسید که عراق در لبه پرتگاه قرار گرفته است و ساکنان آن کشور نگران بودند که ناآرامی‌ها ممکن است به درگیری مسلحانه بین طرفداران صدر و هواداران چارچوب هماهنگی (ائتلاف احزاب شیعه مورد حمایت ایران) تبدیل شود. چارچوب هماهنگی پس از انتخابات گذشته برای خنثی کردن تلاش صدر به منظور تشکیل دولت اکثریتی تشکیل شد.

پل‌ها بسته شدند، جاده‌ها مسدود شدند و مغازه‌ها زودتر بسته شدند، زیرا پایتخت خود را برای احتمال درگیری خشونت آمیز بین طرفین رقیب آماده می‌کرد طرفینی که هر دو گروه‌های مسلح قدرتمند را فرماندهی می‌کردند.

با این وجود، واقعیت آن است که بروز یک درگیری شدید بین گروه‌های شیعه منجر به سقوط نظم سیاسی مبتنی بر اجماع و تحت تسلط شیعیان خواهد شد که از زمان تهاجم تحت رهبری امریکا در سال ۲۰۰۳ میلادی که منجر به سرنگونی صدام حسین دیکتاتور اسبق عراق شد در آن کشور برقرار بوده است.

قیام صدر پیامی به رقبای او بود مبنی بر این که او هم چنان یک چهره قدرتمند و محبوب است که نمی‌توان وی را از مذاکرات برای تشکیل دولت کنار گذاشت علیرغم آن که او به طور رسمی از روند سیاسی کناره گیری کرده است.

چارچوب هماهنگی اعتراض متقابل کوتاهی ترتیب داد. با این وجود، تاکنون هیچ یک از طرفین منازعه از خط قرمز عبور نکرده اند گویی همه طرفین تصمیمات شان بر اساس یک درک مشترک هدایت می‌شود مبنی بر آن که اولویت "حفظ وضع موجود" است.

"مصطفی کاظمی" نخست وزیر که با حمایت صدر به قدرت رسید و امیدوار است در سمت خود باقی بماند کاری برای پایان دادن به محاصره انجام نداد. مقامی از چارچوب هماهنگی که به دلیل فضای ملتهب سیاسی فعلی عراق نخواسته نام اش فاش شود به "فارین پالسی" می‌گوید:" هیچ کس نگران بروز خشونت نبود. همه می‌دانند که مسئله در نهایت بدون قدرت سخت حل خواهد شد".

صدر برخلاف تصویری که سعی در ایجاد آن داشته است به طور جدایی ناپذیری با سیستمی در هم تنیده که ادعا می‌کند می‌خواهد آن را نابود کند. او با تکیه بر اقتدار مذهبی خانواده اش شورشی را برای مبارزه با ارتش ایالات متحده پس از تهاجم سال ۲۰۰۳ میلادی به عراق بسیج کرد، اما پس از آن از اعتبار نظامی و مذهبی خود برای ایجاد یک پایگاه سیاسی - مذهبی استفاده نمود.

حزب او از سال ۲۰۱۰ میلادی در انتخابات ملی شرکت کرده و به تدریج شبکه‌ای از وفاداران را از طریق نهاد‌های پرسود به عنوان بخشی از یک سیستم تقسیم قدرت فرقه‌ای که به نخبگان اجازه می‌دهد از منابع دولتی برای تقویت شبکه‌های حمایتی استفاده کنند گسترش داده است. وزارتخانه‌های بهداشت و برق دو نهاد مهم که مدت هاست توسط طرفداران صدر اداره می‌شوند مملو از فساد و سوء مدیریت بوده اند و قادر به ارائه خدمات اولیه به عراقی‌ها نیستند.

در انتخابات گذشته، نامزد‌های مورد حمایت صدر در انتخابات پارلمانی در جایگاه نخست قرار گرفتند و ۷۳ کرسی از ۳۲۹ کرسی را کسب کردند. صدر تلاش کرد تا از موفقیت خود در انتخابات برای تحکیم و تثبیت کنترل اش بر دولت استفاده کند.

او سنت سیاسی پیشین که مبتنی بر تقسیم قدرت با رقبای شیعه اش رقبایی که بسیاری از آنان در انتخابات عملکردی ضعیف داشتند را درهم شکست و نقض کرد.

او با رد اتهامات منتقدان اش، چون دامن زدن به تفرقه افکنی بین شیعیان، یک اتحاد بین فرقه‌ای و سه جانبه با احزاب سنی و کرد تشکیل داد. پس از ۹ ماه درگیری شدید سیاسی او نتوانست دو سوم اکثریت لازم برای تشکیل دولت را به دست آورد و به نمایندگان مورد حمایت خود در پارلمان دستور داد تا استعفا دهند.

چارچوب هماهنگی که اکنون بزرگترین بلوک پارلمان است خروج صدر را یک اشتباه استراتژیک و فرصتی برای معرفی نخست وزیر مورد علاقه خود می‌دانست. با این وجود، معرفی "محمد شیاع السودانی" وزیر سابق دولت نوری مالکی نخست وزیر اسبق صدر را عصبانی کرد و باعث ایجاد شورش شد.

"عزت الشابندر" سیاستمدار کهنه کار شیعه که از طرف چارچوب هماهنگی در مذاکرات دولتی شرکت داشته به "فارین پالسی" می‌گوید:" دست کم در حال حاضر هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه چارچوب نامزد خود را تغییر دهد وجود ندارد. مخالفت مقتدی صدر رسیم نیست و اگر هم بوده باشد او یک شریک نیست. او فردی است که از روند سیاسی کناره گیری کرده و اکنون خارج از پارلمان است".

این چارچوب متشکل از گروه‌های شیعه رقیب از جمله احزاب همسو با ایران و مالکی نخست وزیر سابق دشمن صدر بوده است. دشمنی مالکی و صدر از زمانی شکل گرفت که مالکی به عنوان نخست وزیر به نیرو‌های دولتی در سال ۲۰۰۸ میلادی دستور تا علیه شبه نظامیان مورد حمایت صدر اقدام کنند.

از آن زمان به این سو، مالکی و صدر برای کسب مناصب و نهاد‌های دولتی با یکدیگر رقابت کرده اند و هر یک از سازوکار‌های متفاوتی برای جلب آرای شیعیان استفاده می‌کنند. در حالی که مالکی وفاداری را از طریق انتصابات گسترده در سرویس‌های امنیتی برای خود خرید برگ برنده صدر استفاده از مذهب به عنوان یک کارت سیاسی بوده است.

تصمیم صدر برای برپایی تظاهرات خیابانی همزمان با آغاز ماه محرم الحرام بود زمانی که زائران شیعه برای عزاداری و ادای احترام به یاد امام حسین یکی از مقدس‌ترین شخصیت‌های اسلام شیعی که شهادت اش به یک رویداد ماندگار و نمادی از قیام علیه بی عدالتی تبدیل شده به شهر کربلای معلی می‌روند.

"الشمری" می‌گوید:"در تاریخ عراق رابطه‌ای بین زیارت‌های مذهبی و جنبش‌های اعتراضی وجود داشته است. بسیج کردن مردم در زمان تشدید شور مذهبی آسان است. صدر واقعا داستان مبارزه با ظلم و ستم امام حسین را با مبارزه فعلی اش با فساد یکی می‌داند و حتی شروع به مقایسه خود با امام حسین کرده است. تظاهرات طرفداران صدر مملو از استناد به مبارزات امام حسین با هدف بسیج هواداران و مشروعیت بخشیدن به آرمان آنان بود".

یکی از حامیان صدر در داخل منطقه سبز در حالی که بطری‌های آب را بین تظاهرکنندگان توزیع می‌کرد گفت:"آب بنوشید و مالکی را نفرین کنید". اشاره‌ای به داستان نبرد کربلا در سال ۶۸۰ میلادی که امروز طرفداران صدر می‌خواهند آن را بازسازی کرده و به جای یزید خلیفه‌ای که در میان شیعیان به دلیل صدور فرمان قتل امام حسین، منفور است مالکی را قرار دهند.

در داخل پارلمان معترضان پرچم‌های سبز امام حسین را به اهتزاز در آوردند و به‌عنوان بخشی از مراسم عزاداری که معمولا در ماه محرم انجام می‌شود به سینه زنی پرداختند. در تاریخ ۵ آگوست، هزاران نفر علیرغم گرمای سوزان برای شرکت در نماز جماعت در منطقه سبز حضور یافتند.

با این وجود، کاظمی برای بیرون راندن اجباری هواداران صدر از منطقه سبز اقدامی نکرد. در صورت اقدام دولت علیه آنان این موضوع می‌توانست چالشی برای حامی قدرتمند او (صدر) باشد و در عین حال نیرو‌های امنیتی دولتی را در مقابل یکی از تواناترین گروه‌های مسلح عراق قرار می‌داد. زمانی که جمعیت هواداران صدر برای نخستین بار به پارلمان وارد شدند کاظمی خواستار آرامش شد و نسبت به عواقب خطرناک "فتنه" هشدار داد.

با این وجود، او به نیرو‌های امنیتی خود دستور داد تا از جمعیت محافظت کنند اقدامی که باعث گمانه زنی‌ها در مور تبانی احتمالی او با صدر شده بود. در آستانه برگزاری نماز جمعه، عکس‌هایی در رسانه‌های اجتماعی از افسران ارتش عراق پخش شد که در حال گفتگو با اعضای شبه نظامی صدر درباره آمادگی‌ها بودند و این تصور را تقویت کرد که کاظمی به طور ضمنی از اعتراض‌ها در تلاش برای تمدید دوره زمامداری خود حمایت کرده است.

بدین ترتیب، زمانی که طرفداران صدر وارد منطقه سبز شدند چارچوب هماهنگی بر این باور بود که همه چیز توسط دولت تسهیل و فراهم شده است. کاظمی رئیس سابق دستگاه جاسوسی و امنیتی عراق که پایگاه سیاسی‌ای ندارد و به نظر می‌رسد که روابط نزدیکی با ایالات متحده دارد روابطی تیره و تار با احزاب همسو به ایران و شاخه‌های مسلح آن گروه‌ها داشته است.

او بار‌ها دستور بازداشت شبه نظامیان متهم به هدف قرار دادن منتقدان عراقی خود و هم چنین نیرو‌های آمریکایی مستقر در عراق را صادر کرده است و به نوبه خود از سوی گروه‌های شیعه نزدیک به ایران متهم به انجام دستورات آمریکا و صدر شده است.

یک مقام چارچوب هماهنگی می‌گوید:"هیچ کس در درون چارچوب نمی‌پذیرد که کاظمی در مقام اش باقی بماند. او متعادل نیست. او به عنوان یک نخست وزیر طرفدار صدر قلمداد می‌شود که توسط مشاوران مقتدی صدر اداره می‌شود".

با این وجود، فلج مداوم روند سیاسی احتمالا دولت موقت کاظمی را برای آینده نزدیک در قدرت نگه خواهد داشت سناریویی که ماه‌ها پیش توسط یکی از مشاوران کاظمی ارائه شد.

فنر حداد" استادیار دانشگاه کپنهاگ و مشاور سابق نخست وزیر عراق می‌گوید:" چشم انداز کاظمی برای تمدید دوره زمامداری اش در یکی دو هفته گذشته بهبود یافته است. شما شاهد یک خلاء قانون و بحران قانون اساسی هستید که با قیام اخیر طرفداران صدر ایجاد شده است. اکنون روند تشکیل دولت کاملا فلج شده است".

به نظر می‌رسد که بسیاری از رهبران سیاسی که مشتاق پایان دادن به بن بست هستند و به درخواست صدر برای برگزاری انتخابات زودهنگام تن داده اند. با این وجود، تحلیلگران می‌گویند که انجام این کار کماکان مستلزم رای دادن نمایندگان پارلمان فعلی در یک دولت جدید است که پس از آن مسئول برگزاری انتخابات خواهد بود. به دنبال تمام تحولات رخ داده ممکن است دستیابی به اجماع هنوز تنها راه خروج از باتلاق سیاسی عراق باشد.