"کیسینجری" که قبل از اخراج استعفا کرد

فرارو- «نواده واقعی عثمانی‌ها»، «نظریه‌پرداز سیاست خارجی» و «کیسینجر ترکیه». این‌ها تنها بخشی از القابی است که در سال‌های قبل از ۲۰۱۶ به احمد داوود اوغلو، وزیر امور خارجه و نخست‌وزیر سابق ترکیه، اطلاق شده است. مردی که قبل از به عهده گرفتن سمت‌های بالای اجرایی، نظریه‌پردازی کرد، ولی وقتی به قدرت رسید، درست برعکس نظریات خود عمل کرد.

به گزارش فرارو، حدود دو هفته پیش، برخی رسانه‌ها از عزم حزب «عدالت و توسعه» برای اخراج داوود اوغلو خبر دادند. این حزب اسلامگرا، هم اکنون قدرت را در ترکیه در دست دارد و تا سال ۲۰۱۶، داوود اوغلو یکی از رهبران آن بود. اما پس از این سال، به تدریج اختلافات داوود اوغلو با این حزب و شخص رحب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، بالا گرفت و نهایتا به استعفای داوود اوغلو از حزب یادشده منجر شد.

اوایل ماه سپتامبر، کمیته اجرای حزب عدالت و توسعه، خواستار اخراج داوود اوغلو و سه تن دیگر از اعضای حزب شده بود و انتظار می‌رفت که کمیته انظباطی حزب، این اخراج را بزودی اعلام کند. اما داوود اوغلو پیش‌دستی کرد و قبل از اینکه اخراج شود، خودش استعفای خود را اعلام کرد.

"اندوه اخراج"
روز جمعه، داوود اوغلو، برای اعلام استعفای خود، در آنکارا یک نشست خبری برگزار کرد و به همراه چند تن از همفکرانش، از حزب عدالت و توسعه - که به حزب «آک» نیز معروف است - استعفا کرد. او در این نشست خبری تصریح کرد که وی استعفا داده است تا «حامیان حزب آک را از اندوه دیدن اخراج رئیس‌شان از حزب نجات دهد.»

نخست وزیر سابق مدیران حزب عدالت و توسعه را به دور شدن از اساسنامه حزب متهم کرد و در عین حال خاطرنشان کرد که او تلاش کرده است با نقد سازنده در درون حزب، مانع بروز شکاف در آن شود. اما شکاف در حزب آک اجتناب ناپذیر بود. از زمان کناره گیری‌اش از رهبری حزب در ماه مه ۲۰۱۶، داوود اوغلو به منتقد سرسخت حزب و دولت ترکیه تبدیل شد. او چندین بار از برخی وجوه سیستم ریاستی و سیاست‌های حزب عدالت و توسعه، سیاست‌های اقتصادی و حتی از خود اردوغان انتقاد کرده است.

ظاهرا او قصد دارد حزب جدیدی را تاسیس کند. داوود اوغلو، در نشست خبری گفت: «تاسیس یک حرکت سیاسی جدید و در پیش گرفتن یک مسیر جدید، هم مسئولیت تاریخی ماست و هم پیش‌نیاز تعهدمان در برابر ملت‌مان است.»

 

نظریه‌پرداز "عمق استراتژیک"
جدایی داوود اوغلو از حزب حاکم، صرفا یک اتفاق معمولی نیست. به این دلیل ساده که داوود اوغلو یک سیاستمدار معمولی نبود. این سیاستمدار ۶۰ ساله، از اوایل قرن ۲۱ یار و یاور اردوغان و مرشدش در زمینه سیاست خارجی بود. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، داوود اوغلو همزمان نخست وزیر ترکیه و دبیرکل حزب عدالت و توسعه بود. اما روابط نزدیک داوود با اردوغان از مدت‌ها قبل شروع شده بود. در تمام دوره نخست وزیری اردوغان بین ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۹، داوود اوغلو مشاور سیاست خارجی او بود و بعد‌ها از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ به سمت وزیر خارجه منصوب شد.

غیرمعمولی بودن داوود اوغلو به این دلیل نیست که او برای چند دهه، در عرصه سیاست ترکیه حضور فعالانه داشت. اگر این طور بود که سیاستمداران خاورمیانه را باید غیرمعمولی‌ترین سیاستمداران دنیا دانست. تمایز داوود اوغلو به این دلیل است که او قبل از تصدی مناصب بلندپایه، نظریه پرداز سیاسی به شمار می‌رفت و هنگامی که بر کرسی وزیر خارجه و سپس نخست وزیر تکیه زد، فرصت یافت به نظریات خود جامه عمل بپوشاند.

یکی از نظریات داوود اوغلو به جایگاه و «عمق استراتژیک» ترکیه در منطقه و جهان مربوط می‌شود که در سال ۲۰۰۱، طی کتابی تحت عنوان «عمق استراتژیک: جایگاه بین المللی ترکیه» منتشر شد. در آن زمان، داوود اوغلو استاد دانشگاه مرمره در استانبول بود. از آن پس، داوود اوغلو به عنوان نظریه پرداز و «مهندس» مناسبات خارجی ترکیه شناخته شد.

داوود اوغلو در این کتاب، با ترکیب افکار غربی و اسلامی، مدل جدیدی برای سیاست خارجی ترکیه عرضه کرد. وی استدلال کرد که با توجه به پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی در مرز ترکیه، این کشور دیگر نباید به عنوان یک پاسگاه غربی به حیات خود ادامه دهد. بلکه ترکیه باید یک بازیگر ژئوپلیتیکی مستقلی شود که سیاست خارجی بلندپروازانه‌ای دارد. از دیدگاه داوود اوغلو، ترکیه به جای اینکه یک بال ناتو یا کاندیدای دائمی عضویت در اتحادیه اروپا باشد، باید بر «عمق استراتژیک» خود اتکا کند تا به یک بازیگر ژئوپلتیکی تاثیرگذار در اوراسیا تبدیل شود.

 

از "صفر کردن مشکلات" تا باتلاق سوریه
از نظر داوود اوغلو، عمق استراتژیک شامل دو بخش می‌شود: عمق جغرافیایی و عمق تاریخی. او زمانی که وزیر خارجه بود، اظهاراتی بیان کرد که منظورش از عمق جغرافیایی را نشان می‌دهد. او این پرسش را مطرح کرد که بی‌‍‌نظیر بودن ترکیه به چه معناست. داوود اغلو پاسخ داد که ترکیه یک کشور اروپایی است، یک کشور آسیایی است، یک کشور خاورمیانه‌ای است، یک کشور حوزه بالکان است، یک کشور قفقازی است، همسایه آفریقا است، کشور حوزه دریا سیاه و دریای خزر است. همه اینها.

در عین حال، عمق تاریخی به میراث تاریخی ترکیه در قلمرو عثمانی مربوط می‌شود. داوود اوغلو برای اشاره به این عمق گفت: «ما بخشی از تاریخ اروپا هستیم. ولی در عین حال، تاریخ بیش از ۲۰ کشور (خاورمیانه‌ای و بالکان) تنها با استفاده از آرشیو ترکی قابل نوشتن است. ما بیش از خود بوسنی، بوسنایی در ترکیه داریم. بیش از خود آلبانی، آلبانیایی داریم. همینطور کرد و عرب.»

داوود اوغلو برای استفاده از عمق استراتژیک ترکیه، تاکید کرد که کشورش باید دو چیز را انجام دهد: نخست آنکه ترکیه نباید درگیر نزاع‌هایی با همسایگانش شود. از این رو، ترکیه باید سیاست «صفر کردن مشکلات» را در روابط خارجی خود دنبال کند. دوم، ترکیه نباید فقط به آمریکا و متحدان غربی اتکا کند. بلکه با سایر بازیگران برجسته نیز شراکت‌های چندوجهی ایجاد کند.

اولین عرصه اجرای رویکرد جدید سیاست خارجی ترکیه، خاورمیانه بود و سرانجام در همین منطقه هم نظریات داوود اوغلو رنگ باخت. در ابتدا ترکیه، روابطش با کشور‌های این منطقه، مانند سوریه و مصر بهبود بخشید و حتی تلاش کرد در مناقشات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران وساطت کند. مناسبات سیاسی و اقتصادی ترکیه با اقلیم کردستان عراق نیز تقویت شد.

تا اینکه در سال ۲۰۱۱، بهار عرب فرا رسید. به تدریج سیاست صفر کردن مشکلات، که یکی از نظریات معروف داوود اوغلو بود، توسط خود او کنار گذاشته شد یا حداقل نتوانست آن را اجرا کند. اولین نشانه‌های شکست نظریات داوود اوغلو در مصر و سوریه نمایان شد. ترکیه برخلاف نظریات داوود اوغلو، از عزل حسنی مبارک و روی کار آمدن اخوان المسلمین، استقبال کرد. در پی عزل محمد مرسی، رئیس جمهور سابق مصر، توسط ارتش، روابط آنکارا و قاهره به شدت تیره شد و تا به امروز تیره است. با شروع بحران سوریه، ترکیه با جدیت جانب گروه‌های مسلح اپوزیسیون را گرفت و تاکنون روابط سوریه و ترکیه بحرانی است. بحران قطع روابط قطر با چهار کشور عربی - مصر، امارات، عربستان و بحرین- به یک باره چند کشور عربی را از ترکیه دور کرد. ماجرای ترور جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول نیز این شکاف را تعمیق کرد. امروزه، روابط ترکیه با جهان عرب در شرایط خوبی نیست و تقریبا فقط قطر با ترکیه روابط راهبردی و نزدیک دارد.

سیاست صفر کردن مشکلات با مانع بهار عربی برخورد کرد و سیاست ایجاد شراکت راهبردی با بازیگران غیر غربی نیز هنوز در میانه راه است و هنوز معلوم نیست پایان آن چه خواهد بود. ترکیه از روسیه، سامانه موشکی اس ۴۰۰ خریداری کرد. اما از برنامه ساخت جنگنده اف ۳۵ به رهبری آمریکا اخراج شد. آمریکایی‌ها هنوز ترکیه را به تحریم تهدید می‌کنند. داوود اوغلو که زمانی به دلیل نظریه‌پردازی‌های خود به «کیسینجر ترکیه» معروف شده بود، امروز در حالی از یاران قدیمی خود جدا می‌شود که ترکیه هنوز نتوانسته است نظریات او را به طور کامل اجرا کند.