به گزارش فرارو به نقل از اندیشکده چتم هاوس، در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، طی سخنرانی تلویزیونی‌ای که با اعلام آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین همراه بود، هشداری داد که از سوی بسیاری به عنوان تهدیدی برای استفاده از تسلیحات هسته‌ای علیه کشورهای ناتو در صورت دخالت آنها تلقی شد. او در این سخنان اعلام کرد: «روسیه بلافاصله پاسخ خواهد داد و با پیامدهایی مواجه خواهید شد که در طول تاریخ خود هرگز تجربه نکرده‌اید.»
تنها سه روز بعد، در ۲۷ فوریه ۲۰۲۲، پوتین دستور داد نیروهای هسته‌ای روسیه به وضعیت «حالت ویژه آماده‌باش رزمی» منتقل شوند. این تصمیم از دیدگاه پروتکل‌های هسته‌ای روسیه معنایی قابل‌توجه داشت. بر اساس نظر کارشناسان، سیستم فرماندهی و کنترل تسلیحات هسته‌ای روسیه در شرایط صلح امکان صدور دستور شلیک را ندارد، اما ارتقا به حالت «رزمی» چنین امکانی را فراهم می‌کند.
پوتین در سپتامبر ۲۰۲۲ با شدت بخشیدن به تهدیدات هسته‌ای خود، دکترین هسته‌ای روسیه را بازتعریف کرد. این تغییر در شرایطی صورت گرفت که جنگ وارد ماه‌ها درگیری شدید شده بود و اوکراین با ضدحملات موفقیت‌آمیز خود پیشرفت‌هایی را به ثبت رسانده بود. او آستانه استفاده از تسلیحات هسته‌ای را از «تهدید وجودی علیه روسیه» به «تهدید علیه تمامیت ارضی کشور» کاهش داد.
در نوامبر ۲۰۲۲، گزارش‌ها حاکی از آن بود که ایالات متحده و متحدانش حرکاتی را شناسایی کرده‌اند که به نظر می‌رسید نشان‌دهنده آماده‌سازی نیروهای هسته‌ای روسیه باشد. در پی این تحولات، تلاش‌های دیپلماتیک گسترده‌ای آغاز شد. در این میان، شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، برای کاهش تنش‌ها به میدان آمد و با صراحت اعلام کرد که مخالف هرگونه استفاده از تسلیحات هسته‌ای است.
به‌روزرسانی دکترین هسته‌ای روسیه در سال ۲۰۲۴: تغییراتی مهم در سیاست بازدارندگی
در سپتامبر ۲۰۲۴، ولادیمیر پوتین از بازنگری دکترین هسته‌ای روسیه، که پیشتر در سال ۲۰۲۰ تصویب شده بود، خبر داد. نسخه به‌روزرسانی‌شده این دکترین، تحت عنوان «اصول اساسی جدید سیاست دولتی فدراسیون روسیه در بازدارندگی هسته‌ای»، در تاریخ ۱۹ نوامبر ۲۰۲۴ به‌طور رسمی منتشر شد و آستانه استفاده از تسلیحات هسته‌ای را کاهش داد.
در دکترین پیشین سال ۲۰۲۰، استفاده از تسلیحات هسته‌ای تنها در دو شرایط مجاز بود:
الف) در پاسخ به حملات با تسلیحات هسته‌ای یا سایر انواع تسلیحات کشتارجمعی علیه روسیه یا متحدانش
ب)در صورت وقوع حمله‌ای با تسلیحات متعارف به فدراسیون روسیه که موجودیت دولت را با خطر جدی مواجه کند.
اما در نسخه جدید، این محدودیت‌ها تغییر یافته و گسترده‌تر شده‌اند. اکنون استفاده از تسلیحات هسته‌ای می‌تواند در پاسخ به حملاتی با تسلیحات متعارف علیه روسیه یا بلاروس باشد که «تهدیدی حیاتی برای حاکمیت یا تمامیت ارضی» ایجاد کنند. همچنین، در این سند انواع خاصی از تسلیحات متعارف تعریف شده‌اند که شامل حملات گسترده با هواپیماها، موشک‌های کروز، پهپادها و سایر تجهیزات پروازی می‌شوند.
این تغییرات پس از چندین ماه بررسی و تدوین صورت گرفت و به‌عنوان بخشی از سیاست‌گذاری امنیتی روسیه معرفی شدند. اگرچه این بازنگری هم‌زمان با اعلام رئیس‌جمهور بایدن درباره اجازه استفاده اوکراین از موشک‌های متعارف میان‌برد (ATACMS) علیه خاک روسیه منتشر شد، اما از دید تحلیلگران، واکنشی مستقیم به این تصمیم محسوب نمی‌شود.
حمله روسیه به دنیپرو با موشک بالستیک جدید «اورشْنیک»
در ۲۱ نوامبر ۲۰۲۴، روسیه برای نخستین بار از موشک بالستیک جدید خود به نام «اورشْنیک» در حمله‌ای به شهر دنیپرو در اوکراین استفاده کرد. این موشک که به گفته ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، توانایی حمل کلاهک هسته‌ای را دارد، یک موشک میان‌برد با برد کمتر از ۵۵۰۰ کیلومتر است. با این حال، در حمله به دنیپرو از نسخه‌ای با کلاهک متعارف استفاده شد.
این موشک از منطقه آستراخان در جنوب‌شرقی روسیه شلیک شد. به گفته مقامات آمریکا و روسیه، پیش از این حمله، روسیه از طریق کانال‌های ارتباطی کاهش خطر هسته‌ای، آمریکا را از این پرتاب مطلع کرده بود. این اطلاع‌رسانی مطابق با پروتکل‌های موجود، تلاشی برای جلوگیری از سوءتعبیرهای احتمالی بود.
موشک «اورشْنیک» به دلیل سرعت بسیار بالا و ویژگی‌های پیشرفته‌اش، مقابله با آن را برای سامانه‌های دفاع هوایی دشوار می‌کند. کارشناسان نظامی معتقدند که استفاده از این موشک جدید، تنشی جدید و قابل‌توجه در جنگ اوکراین ایجاد کرده و بیانگر تصمیم روسیه برای استفاده از فناوری‌های نوین نظامی در میادین نبرد است.
اقدام روسیه در شرایطی که اوضاع پیشتر نیز بسیار متشنج بود، نگرانی‌های جهانی درباره تشدید درگیری‌ها را افزایش داده است. تحلیلگران هشدار می‌دهند که در چنین شرایطی، « پیام‌های مبهم و امکان سوءتفاهم» می‌توانند به تصمیمات اشتباه و حتی درگیری‌های ناخواسته منجر شوند. تاریخ بارها نشان داده که موقعیت‌های مشابه، جهان را به آستانه فاجعه‌های هسته‌ای نزدیک کرده‌اند.
بازدارندگی هسته‌ای در دوران جنگ سرد: از نظریه تخریب متقابل تا تهدیدات نوظهور
بازدارندگی تسلیحات هسته‌ای در دوران جنگ سرد بر پایه نظریه‌ای به نام «تخریب متقابل تضمین‌شده» (MAD) استوار بود. این نظریه بیان می‌کرد که وحشت و ویرانی عظیمی که تسلیحات هسته‌ای به همراه دارند، به قدری مهیب است که می‌تواند مانع هرگونه اقدام تهاجمی و آغاز جنگ شود.
اما در دوران پس از جنگ سرد، با ظهور حملات سایبری و هوش مصنوعی، اجرای نظریه بازدارندگی با پیچیدگی‌های جدیدی روبه‌رو شده است. این فناوری‌ها قادرند در سامانه‌های فرماندهی و کنترل تسلیحات هسته‌ای اختلال ایجاد کرده و خطرات تازه‌ای را به وجود آورند. در واکنش به این تهدیدات، جو بایدن و شی جین‌پینگ، در بیانیه‌ای مشترک که از نشست گروه ۲۰ در سال ۲۰۲۴ منتشر شد، بر اهمیت حفظ کنترل انسانی در فرآیند تصمیم‌گیری برای استفاده از تسلیحات هسته‌ای تأکید کردند.
تحت معاهده جهانی منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، پنج کشور به‌عنوان دارندگان رسمی تسلیحات هسته‌ای شناخته شده‌اند: چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده. تقریباً تمامی کشورهای جهان به این معاهده پیوسته‌اند، اما خارج از چارچوب ان.پی.تی، سه کشور دیگر - هند، پاکستان و کره شمالی - به‌صورت علنی اعلام کرده‌اند که تسلیحات هسته‌ای در اختیار دارند. اسرائیل نیز، هرچند به‌طور رسمی وجود چنین تسلیحاتی را تأیید نکرده، گمان می‌رود که از آنها برخوردار باشد.
معاهده «استارت جدید» و آینده نظارت بر تسلیحات هسته‌ای میان ایالات متحده و روسیه
ایالات متحده و روسیه، تحت معاهده «استارت جدید» اطلاعات مربوط به موشک‌های استراتژیک دوربرد هسته‌ای خود را با یکدیگر مبادله می‌کنند. این معاهده که برای کاهش و نظارت بر تسلیحات هسته‌ای دو کشور طراحی شده، در فوریه ۲۰۲۶ منقضی خواهد شد.
با این وجود، خروج ایالات متحده از معاهده «نیروهای هسته‌ای میان‌برد»در سال ۲۰۱۹ به این معناست که دیگر توافقی برای محدودسازی یا تنظیم تعداد و استقرار موشک‌های هسته‌ای زمین‌پایه با برد ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر میان دو کشور وجود ندارد. همچنین، تسلیحات هسته‌ای کوتاه‌برد، که در نتیجه ابتکارات هسته‌ای رؤسای جمهور در سال ۱۹۹۱ از حالت عملیاتی خارج شده و به انبارها منتقل شدند، تحت هیچ محدودیت قانونی قرار ندارند.
دهمین کنفرانس بازبینی معاهده ان.پی.تی در سال ۲۰۲۲ در نیویورک برگزار شد. در این کنفرانس، تهدیدات ناشی از تسلیحات هسته‌ای و هدف قرار دادن نیروگاه‌های هسته‌ای اوکراین از موضوعات اصلی مذاکرات بود. در این راستا، سندی دقیقاً تدوین شد تا نگرانی‌ها در سه محور اصلی معاهده - عدم اشاعه، خلع سلاح هسته‌ای و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای - را متوازن کند. با این حال، در آخرین روز کنفرانس، روسیه مخالفت خود را اعلام کرد و مانع پیشرفت در این زمینه شد. از فوریه ۲۰۲۲، تمامی کشورهای دارای تسلیحات هسته‌ای تمرکز خود را بر بهبود آمادگی فرماندهی و کنترل نظامی این تسلیحات افزایش داده‌اند.
آیا روسیه احتمالاً از تسلیحات هسته‌ای استفاده خواهد کرد؟
از سال ۲۰۲۲، تصور غالب این است که روسیه احتمالاً به کشوری عضو ناتو با تسلیحات هسته‌ای حمله نخواهد کرد. چنین اقدامی می‌تواند ماده ۵ پیمان واشنگتن را فعال کرده و واکنش گسترده و قاطع ناتو را به دنبال داشته باشد. با این حال، در صورت تصمیم روسیه به استفاده از تسلیحات هسته‌ای، گمان عمومی بر این است که این اقدام در اوکراین و با بهره‌گیری از تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی یا میدانی صورت خواهد گرفت. این تسلیحات کوتاه‌برد و کم‌توان هستند و تخمین زده می‌شود که روسیه بیش از ۱۰۰۰ کلاهک هسته‌ای از این نوع در اختیار دارد. برای استفاده از این کلاهک‌ها، باید آنها از انبار خارج و بر موشک‌ها نصب یا در بمب‌افکن‌ها و توپخانه به کار گرفته شوند.
تحلیلگران و رسانه‌ها بر این باورند که لحن تهدیدآمیز روسیه به تدریج از تهدیدهای محدود به اوکراین به سمت تهدیدی مستقیم‌تر علیه ناتو تغییر کرده است. این تهدیدها ممکن است شامل استفاده از تسلیحات هسته‌ای دوربرد و قدرتمندتر باشد. تاکنون هیچ تهدید مستقیم به استفاده از تسلیحات هسته‌ای از سوی ناتو اعلام نشده است. با این حال، ناتو همچنان به تسلیحات هسته‌ای به عنوان ابزاری برای بازدارندگی تکیه دارد. این اتحاد در واکنش به تجاوز روسیه به اوکراین، بر تعهد خود به تقویت بازدارندگی و دفاع بلندمدت تأکید کرده است.
در صورتی که تمامی تلاش‌های دیپلماتیک برای متقاعد کردن روسیه به عدم استفاده از تسلیحات هسته‌ای ناکام بماند، ممکن است ناتو تصمیم به مداخله بگیرد. این مداخله می‌تواند شامل حملات هدفمند به محل‌های ذخیره‌سازی یا استقرار موشک‌ها پیش از پرتاب باشد. اما این تصمیم با خطرات عظیمی همراه است. چنین حمله‌ای ممکن است به یک واکنش بسیار شدیدتر از سوی روسیه منجر شود و به‌جای یک اقدام دفاعی پیشگیرانه، به‌عنوان عملی تجاوزگرانه از سوی ناتو تفسیر گردد. با این حال، اگر اقدامی پیشگیرانه انجام نشود، اوکراین یا کشورهای دیگر – از جمله بریتانیا، ایالات متحده و سایر اعضای ناتو – در معرض انفجارهای هسته‌ای قرار خواهند گرفت که بسته به هدف، ممکن است به کشته شدن صدها هزار نفر منجر شود.
اگر روسیه به اوکراین با استفاده از سلاح‌های هسته‌ای حمله کند، احتمالاً کشورهای ناتو بر این اساس پاسخ خواهند داد که تأثیرات سلاح‌های هسته‌ای فراتر از مرزها است و کشورهای اطراف اوکراین را نیز متأثر می‌سازد. ناتو می‌تواند یا از نیروهای متعارف برای حمله به دارایی‌های استراتژیک روسیه استفاده کند یا به‌طور مشابه با سلاح‌های هسته‌ای پاسخ دهد اما هر دو سناریو به معنای کشیده شدن ناتو به یک جنگ بزرگ با روسیه است. مزیت خودداری از واکنش هسته‌ای – و تأکید بر این موضع همان‌گونه که ناتو بارها در طول این درگیری انجام داده است – این است که پوتین نمی‌تواند به‌طور معتبر ناتو را به تهدید روسیه با سلاح‌های هسته‌ای متهم کند.
همیشه این احتمال وجود دارد که پوتین تصمیم بگیرد حمله‌ای با موشک‌های بالستیک دوربرد علیه ایالات متحده یا بریتانیا انجام دهد. اما او – همانند تمام مقاماتش – به‌خوبی می‌داند که چنین اقدامی به معنای پایان روسیه خواهد بود. اگر چنین تصمیمی اتخاذ شود، امید می‌رود که مقامات ارشد نظامی با درک کامل پیامدهای آن، مسیرهای دیگری را انتخاب کنند. تاریخ مملو از نمونه‌هایی است که در آنها افراد با اتخاذ تصمیماتی حیاتی مانع از تبدیل شدن یک وضعیت خطرناک به استفاده کامل از سلاح‌های هسته‌ای شده‌اند.