دنیای اقتصاد طی یادداشتی نوشت: پول چیست؟ جواب ساده این است که پول ابزاری است برای تبادل ارزش و نماد اعتبار؛ اما ارزش و اعتبار چه معنایی داشته و چگونه تولید می‌شوند؟ برای به دست آوردن فهمی پایه‌ای و عمیق از پول، ارزش و اعتبار باید به زمان شروع تبادل ارزش و اعتبار در تاریخ بشر رفته و داستان ابداع پول را از ابتدا تا به امروز مورد بررسی قرار دهیم. بر اساس روایت تاریخ، انسان‌های اولیه از روش تهاتر برای تبادل ارزش (کالا، خدمات) استفاده می‌کردند. در این روش، به عنوان مثال، کشاورز از دامدار مقداری شیر یا محصولات دامی دیگر می‌گیرد و «قول» می‌دهد که فلان مقدار محصول کشاورزی (میوه، گندم و غیره) را بعد از برداشت محصول در ازای آنچه امروز دریافت کرده است به دامدار دهد.
سیستم تهاتر ارزش، عمدتا در ابتدا به صورت شفاهی بوده و بر اساس اعتبار، حرف و «قول» فی‌مابین اجرایی می‌شد. سیستم کلامی و شفاهی اما در طول زمان باعث بروز مشکلاتی شد و مسائلی را پدید آورد، چراکه این سیستم به طور کامل متکی بر حافظه افراد ذی‌نفع و شاهدان احتمالی «قول» و قرار بوده است. از آنجا که حافظه انسان به‌ویژه در جزئیات هم غیرمطمئن و هم نادقیق است، این موضوع خود می‌تواند به منبعی برای بروز اختلاف در هنگام تهاتر تبدیل شود، و از این جهت ضرورت گذار از این وضعیت برای بشر محرز شد.
برای نمونه بشر قدیم اگر کشاورز بود، به دامدار «قول» ۲ مقدار گندم می‌داد و دامدار هم به هنگام دریافت گندم سوگند می‌خورد که به او «قول» ۳ مقدار داده شده است. این مورد و بسیاری از دیگر مشکلات در این فرآیند مبادله بروز کرد و ضرورت تغییر را برای بشر دوچندان کرد. نمونه بارز این دست مسائل مواردی است که نه ناشی از نقصان صادقانه حافظه، بلکه ناشی از طمع انسان‌ها یا حوادث طبیعی منجر به مرگ شاهدان و ذی‌نفعان تهاتر رخ می‌داد و تهاتر را به یک مبادله پرریسک تبدیل می‌کرد.
نظریه‌های علمی تاکید می‌کنند که، در نتیجه این مشکلات بود که نوشتن و کتابت ابداع شده و به مسیری برای رهایی افراد از این دست مشکلات کمک کرد و ریسک حافظه ضعیف، ذات خبیث و مرگ‌ومیر برای مبادلات تهاتری را از بین برد. انسان‌ها با ابداع نوشتن توانستند «قول» های تهاتری خود را بنویسند و به جای حافظه یا ذات خوب، بر عنصر دیگری تکیه کنند. به همین ترتیب بشر کم‌کم و پس از شروع به نوشتن «قول» وقرارهای خود، به این پدیده جدید رنگ نوآوری زد و پس از مدتی شروع به استفاده از حواله به عنوان گونه‌ای از «قول» کرد. صورت ساده این رویکرد به این شکل بود که گواهی تایید می‌کرد، مثلا دامدار از کشاورز ۳ مقدار گندم طلب دارد و این گواهی به واسطه اعتبار قولی که پشت آن بود، قابلیت واگذاری به دیگری برای مثلا پاسخ دادن به نیاز دامدار به تخم‌مرغ را داشت.
مرغدار نیز به اعتبار این «قول» به نیاز دامدار پاسخ داده و در ازای این گواهی به او تخم‌مرغ می‌دهد. این استفاده حواله‌گونه از تعهدات نوشته‌شده بعدا مبنای پول کاغذی می‌شود که ابتدا بر لوح‌های سنگی و گلی و بعد هم روی پوست حیوانات نوشته شد. اما این الواح و نوشته‌ها هم از جور زمانه در امان نبودند و گذر زمان طولانی یا جنگ و نزاع و حوادث طبیعی می‌توانست باعث خرابی و از بین رفتن آن‌ها شود. در نتیجه، گذار به سکه در این مرحله بروز کرد. در واقع پس از رواج گواهی‌ها بود که فلزات و سنگ‌های سخت و کمیاب راهشان را به مبادلات بین‌انسانی باز کردند.
تغییر این مسیر تا جایی پیش رفت که در طول زمان و در جهت تسهیل تجارت و تعامل، این «قول» های نوشته تا حد زیادی جای خود را به طلا و جواهرات کمیاب و پایدار نظیر طلا و سنگ‌های زینتی داد. در عصر قدیم طلا تنها فلزی بود که فاسد (اکسید) نمی‌شد و به‌راحتی هم امکان اکتشاف نداشت. با کشف طلا، انسان چیزی را پیدا کرد که در طول زمان و با فرآیندهای طبیعی از بین نمی‌رفت و همین عامل سبب شد طلا به نماد عهد و قول پایدار تبدیل شود. بدین ترتیب در عصر جدید، طلا در اصل به نشانگری برای «قول» و اعتباری بدل شد که از بین نمی‌رفت و در گذر زمان تغییر نمی‌کرد.
مرور تاریخ نشان می‌دهد طلا، نقره و جواهرات گرچه بر ساده‌سازی مبادلات اثرگذار بودند اما مشکلات خاص خود را داشتند و مناسب تعاملات و تبادلات روزافزون و پیچیده جوامع انسانی به‌ویژه در دوره پس از انقلاب صنعتی نبودند. همین وضعیت موجب شد کم‌کم طلا جای خود را به پول کاغذی دهد که نگهداری، جابه‌جایی و محاسبات آن آسان‌تر از طلا و جواهرات بود. پول کاغذی هم در ابتدا همان حواله سکه طلا یا نقره بوده به این صورت که فرد حامل پول کاغذی می‌توانسته به بانک صادرکننده پول مراجعه کند و به میزان قیدشده بر حواله پول، مسکوکات دریافت کند. با همین مقدمه مفصل می‌توان دریافت که پول امروز نماد تداوم تاکید بشر روی قول در تبادلات اقتصادی است.
اما پول کاغذی امروزی یا صورت دیجیتال آن (پول موجود در کارت بانکی) هم خالی از مشکلات نبوده و نیست. مهم‌ترین مشکل پول این است که این نوع ورق مبادله (پول فیات) را می‌شود به‌راحتی و بدون داشتن پشتوانه تعهد چاپ کرد. به همین دلیل نیز پولی که مبنای آن بر تعهد انسانی نباشد، خیلی زود از معنا تهی شده است و دچار افت ارزش می‌شود. چاپ پول بدون پشتوانه (تعهد فی‌مابین) نیز نه تنها موجب بروز بلای تورم در اقتصاد می‌شود که نشانه بی‌ارزش شدن این اوراق مبادله هست. به منظور غلبه بر این چالش بزرگ، بشر به عصر جدیدی از قول و سیستم‌های مبادله گذار کرده است که در قالب مفهومی به نام رمزارز معنا پیدا می‌کند.
در واقع مفهوم رمزارز، راه‌حل بشر برای مشکلات پول امروزی است. بیت‌کوین به عنوان اولین رمزارز به طور خاصی طراحی شده تا تداعی‌کننده طلا باشد. در این گذار میزان بیت‌کوین همانند طلا محدود است و هرچه استخراج آن افزایش یابد، حجم باقی‌مانده از آن کم و کمتر می‌شود. ازآنجاکه سیستم استخراج بیت‌کوین و به طور کلی رمزارز غیرمتمرکز است و به گونه‌ای طراحی شده که از بین نرود مگر با از بین رفتن تمدن انسانی، اعتبار بالایی را از جانب جوامع بشری دریافت کرده است. البته سیستم شفاف و تطابق با تکنولوژی روز که امکان تقلب و تغییر بعد از ثبت را در آن تقریبا غیرممکن می‌کند نیز در این فقره بی‌دلیل نیست. اما اینکه سرعت استخراج و انتقال این نوع از دارایی پایین بوده، مورد قبول واقع شدنش را به عنوان ابزار انتقال ارزش محدود کرده است.
پس از پیدایش بیت‌کوین و در جهت حل مشکل مقبولیت و استفاده گسترده از آن، رمزارزهای دیگری همچون اتریوم ابداع شده است. اتریوم علاوه بر شفافیت، تقلب‌ناپذیری، و پایداری به عنوان عناصر کلیدی ارزهای عصر جدید، محدودیت نسبی رشد داشته و برخلاف بیت‌کوین که رمزارزی با امکان استخراج محدود است، با سیستم اقتصادی مصرفی انبساطی فعلی جهان هم‌خوانی بیشتری دارد. درعین‌حال مزیت دیگر اتریوم این است که امکان ایجاد قرادادهای هوشمند را در اختیار کاربرانش قرار می‌دهد.
قراردادهای هوشمند گونه‌ای از قراداد دیجیتال مبتنی بر رمزارزها هستند که به صورت اتوماتیک اجرا می‌شوند و جهت اجرایی شدن نیازی به دخالت انسان ندارند. به عنوان مثل اگر خریدار به فروشنده قول پرداخت مبلغی را پس از دریافت کالا یا خدمات داده باشد و این در قراردادی هوشمند ثبت شده باشد، به محض اینکه کالا یا خدمات توسط خریدار دریافت می‌شود قرارداد اجرا شده و مبلغ مورد توافق جابه‌جا می‌شود. در صورت همه‌گیر شدن قراردادهای هوشمند شاید انسان‌ها کمتر نگران این باشند که طرف مقابل قرارداد، آیا متعهد به حرف و قرارش خواهد ماند یا خیر. همان‌طور که شاهد بوده‌اید در دو دهه اخیر به صورت فزاینده‌ای استفاده از پول کاغذی کمتر و کاربرد پول دیجیتال بیشتر شده است.
با توجه به فراگیری استفاده از گوشی‌های هوشمند، درحال‌حاضر در اقصی‌نقاط جهان شاهد جایگزین شدن کارت‌های پول دیجیتال با کیف پول‌های دیجیتال بر روی گوشی‌های همراه هوشمند هستیم. با اینکه این تغییرات بیشتر در ظاهر است (جایگزیی کارت با گوشی) تا در پروسه و منطق مبادلات و معاملات اما استفاده از گوشی‌های هوشمند به عنوان ابزار نهایی زنجیره مبادله ارزش و پول، راه را برای کاربرد بیشتر رمزارزها در مبادلات روزانه هموار می‌کند. می‌توان آینده‌ای را متصور شد که افراد با نزدیک کردن گوشی‌های تلفن همراه خود به یکدیگر، یک قرارداد هوشمند بر اساس رمزارز مورد وثوق خود را امضا می‌کنند و بعد از حصول شرایط قرارداد پول (رمزارز) در بین افراد ذی‌نفع جابه‌جا خواهد شد. مفهوم پول خصوصی از همین قابلیت نشات می‌گیرد.
همچین با توجه به قابلیت غیرقابل‌تغییر بودن داده‌ها و قراردادهای نهایی‌شده فی‌مابین در تکنولوژی بلاکچین استفاده‌شده در رمزارزها، دوباره ممکن است شاهد اقبال برخی از مردم به تهاتر و حذف پول در بعضی از معاملات و مبادلات ساده‌تر باشیم. به عنوان مثال، معلم خصوصی می‌تواند به فرزند مکانیک ریاضی یا علوم درس بدهد و در ازای آن خدمات تعویض روغن و لنت ترمز دریافت کند. این توافق در بلاکچین ثبت شده و در صورتی که هر یک از طرفین به توافق عمل نکند، دیگری حق اقامه دعوی و تحصیل حق خود را خواهد داشت.
در انتها، چنان‌که دیدید ابداع مفهوم پول حاصل نیاز بشر به وسیله و مفهومی بوده که تجلی تعهد به حرف و «قول» باشد. پول در اصل وجه یا صورت عددی اعتبار است. فرد یا سازمانی که پولدارتر است، در نگاه اکثریت مردم معتبرتر است. احتمالا شنیده‌اید که از قدیم گفته‌اند مرد است و حرفش! یعنی اعتبار یک انسان حقیقی یا حقوقی (سازمان و دولت) به این است که چه اندازه متعهد به قول و حرفش است. برای معتبر (پولدار شدن) شدن، شاید فقط کافی باشد که در طی زندگی متعهد به حرف و قول خویش باشیم.
نویسنده: رضا واعظی؛ استاد مدرسه کسب‌وکار دانشگاه کنسا در جورجیای آمریکا