پیشروی خط دو متروی شیراز تا ۵۰۰ متری حافظیه و خطرات ناشی از آن برای آرامگاه حافظ، همچنین آب‌انبار تاریخی و گورستان باستانی موجود در مسیر حفر تونل این خط، خبری بود که انتشار آن در هفته منتهی به روز حافظ، ۲۰ مهرماه، نگرانی بسیاری از فعالان حوزه میراث‌فرهنگی را برانگیخت. خبری که اگرچه برای راستی‌آزمایی آن نشانه‌های بسیار ازجمله تصاویر و فیلم‌های موجود از عملیات اجرایی ساخت‌وساز ایستگاه فلکه اطلسی وجود داشت، اما به‌محض رسانه‌ای‌شدن با تکذیب محمد ثابت‌اقلیدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس، همچنین علی کلانتری‌مزرعه‌نو، سرپرست سازمان حملونقل ریلی شهرداری شیراز مواجه شد.
به گزارش هم‌میهن، تا جایی که مدیرکل میراث‌فرهنگی اصل موضوع را زیر سوال برد و در گفتگو با رسانه‌ها، مدعی شد هیچ خط مترویی به سمت حافظیه در حال ساخت‌وساز نیست و سرپرست سازمان حملونقل ریلی شهرداری شیراز هم اعلام کرد مسئله مطرح‌شده اساساً موضوعیتی ندارد که بخواهد در مورد آن پاسخگو باشد. هرچند از آن‌سو، فعالینی، چون نواب قائدی، رئیس کمیسیون عمران، حملونقل و ترافیک شورای شهر پنجم شیراز و لیلا دودمان، رئیس کمیسیون فرهنگی - اجتماعی همان دوره‌ی شورا با ذکر شواهد روی زمین از پیشروی حفار‌ی‌ها تا ۵۰۰ متری حافظیه خبر می‌دادند؛ شواهدی که به گفته آنها ازجمله شامل ساخت‌وساز ایستگاه متروی فلکه اطلسی بود که نشان می‌داد حفاری‌های زیرزمینی تا کجا انجام شده است.
این تایید‌ها و تکذیب‌ها سرانجام روز چهارشنبه، ۱۸ مهرماه واکنش سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی را برانگیخت و پایگاه اطلاع‌رسانی دولت اعلام کرد که او دستور داده است تا پروژه احداث و گسترش خط دو متروی شیراز در مجاورت حافظیه تا انجام بررسی‌های کارشناسی متوقف شود. ساعتی بعد نیز محمد ثابت اقلیدی هم که تا پیش از این اصل موضوع را زیر سوال می‌دانست با تغییر موضعی ۱۸۰ درجه‌ای اعلام کرد، استاندار فارس دستور توقف پروژه را صادر کرده است تا همکاران ما به‌صورت دقیق به بررسی این موضوع بپردازند که آیا اجرای این پروژه برای اثر تاریخی حافظیه، خطراتی را به دنبال دارد یا خیر؟
اگرچه صدور دستور توقف پروژه مذکور تا انجام بررسی‌های کارشناسی از سوی وزیر خبری خوشایند است، اما همچنان این نگرانی وجود دارد که در نهایت آنچه روی زمین اتفاق می‌افتد برخلاف نظر و خواست فعالان حوزه میراث‌فرهنگی باشد و چرخ ساخت‌وساز خط دو متروی شیراز با چرخش بر مدار سابق خود حیات آرامگاه حافظ، همچنین آب‌انبار تاریخی و گورستان باستانی موجود در مسیر حفر تونل این خط را در معرض تهدید قرار دهد.
ضمن اینکه سوال دیگری نیز در این میان مطرح است؛ اینکه وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چه نفوذی بر شهرداری شیراز دارد که بتواند دستور توقف عملیات عمرانی در حال انجام توسط این نهاد را بدهد؟ اگرچه طبق گفته فعالان حوزه میراث‌فرهنگی درنهایت می‌توان با استفاده از قدرت یگان حفاظت میراث‌فرهنگی و دستور قضایی، در برابر این اتفاق ایستاد، اما اینکه آیا چنین اراده‌ای در اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس به‌عنوان نماینده استانی وزارتخانه وجود دارد یا خیر، جای سوال است.
از رسانه‌ای شدن نگرانی‌ها از تخریب و تهدید بنای حافظیه و آثار تاریخی موجود در مسیر متروی خط دو شیراز تا امروز، یک‌هفته می‌گذرد. یک‌هفته که هر روز آن همراه با توضیحات فعالان حوزه میراث‌فرهنگی و تکذیب‌های پیاپی از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس و سازمان حملونقل ریلی شهرداری شیراز بوده است. ازجمله کسانی که به ابراز نگرانی در این مورد پرداخت نواب قائدی بود. ابراز نگرانی او البته به پیش از صدور دستور توقف پروژه مذکور تا انجام بررسی‌های کارشناسی از سوی وزیر برمی‌گردد. به روز‌هایی که مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس مصرانه به انکار موضوع می‌پرداخت و سرپرست سازمان حملونقل ریلی شهرداری شیراز نیز مسئله مطرح‌شده را فاقد موضوعیت می‌دانست و دلیلی نمی‌دید که بخواهد در مورد آن پاسخگو باشد.
نواب قائدی، رئیس کمیسیون عمران، حملونقل و ترافیک شورای شهر پنجم شیراز در این مورد چنین گفت: «در شورای شهر چهارم شیراز قرار بر این شده بود که خط دو متروی شیراز تا آرامگاه سعدی ادامه پیدا کند ولی ما در شورای شهر پنجم متوجه شدیم که در مسیر تونل قطار شهری خط دو، آب‌انباری وجود دارد که ادامه ساخت‌وساز تونل می‌تواند موجب تخریب آن شود. آنچه ما دریافتیم این بود که این ساخت‌وساز اگرچه ممکن است تاثیر کمتری بر بنای حافظیه بگذارد و درنتیجه ممنوعیتی برای عبور تونل از کنار آن به‌عنوان اثری تاریخی وجود نداشته باشد، اما بدون شک بر آب‌انبار مذکور اثر خواهد گذاشت.
درنتیجه در شورای شهر پنجم شیراز مصوب شد که خط دو متروی شیراز تا فلکه اطلسی یا میدان قائم ادامه پیدا کند و همان‌جا متوقف شود. آن چه ما برای ادامه مسیر پیش‌بینی کرده بودیم احداث تراموا بود. برای احداث تراموا مطالعات لازم انجام و در شورای ترافیک استان مصوب شد که خط تراموا در دو نقطه با خط دو مترو و یک نقطه با خط یک مترو، تبادل مسافر انجام دهد. متاسفانه، چون آن زمان هنوز مطالعات جامع حملونقل ترافیک شهر شیراز که توسط دانشگاه شیراز انجام می‌شد تکمیل نشده بود شورای ترافیک کشور، تایید این طرح را منوط به تکمیل مطالعات مذکور دانست.
مطالعات جامع حملونقل ترافیک شهر شیراز تقریباً همزمان با پایان دوران شورای شهر پنجم، تکمیل شد هرچند ما نتوانستیم مصوبه مورد نیاز را از شورای ترافیک کشور اخذ و عملیات اجرایی احداث خط تراموا را آغاز کنیم. آنچه در ادامه رخ داد این بود که متاسفانه در شورای شهر ششم، دوستان به‌جای آن‌که کار را طبق روال مصوب شده پیش ببرند پیگیر پیشروی تونل خط دو متروی شیراز بدون مصوبه شورای ترافیک کشور شدند. ضمن اینکه اگرچه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس مخالف این موضوع بود، این دوستان همچنان به کار خود ادامه دادند.»
او در پاسخ به اینکه به عقیده او در این میان خطر اصلی متوجه کدام بنای تاریخی؛ حافظیه یا آثار تاریخی موجود در مسیر متروی خط دو شیراز است هم افزود: «آب‌انبار تاریخی قطعاً به‌طور کامل تخریب خواهد شد، اما اینکه چه خطراتی متوجه حافظیه خواهد بود، موضوعی است که باید توسط اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس بررسی شود. عمده بحث ما نیز در آن زمان به خطر افتادن قطعی موجودیت آب‌انبار و خطرات احتمالی برای حافظیه بود که برای پیشگیری از آن احداث خط تراموا پیشنهاد شد.»
لیلا دودمان، عضو شورای شهر پنجم شیراز و رئیس سابق کمیسیون فرهنگی - اجتماعی با بیان اینکه «انبوه خبر‌های مرتبط با کلنگ‌زنی، سپس اخباری که در ارتباط با ساخت ایستگاه‌های خط دو متروی شیراز در رسانه‌ها منتشر شده است چیزی نیست که قابل انکار باشد یا بتوان در مورد آن اظهار بی‌اطلاعی کرد»، افزود: «اینکه مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس در این مورد اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند یادآور اظهار بی‌اطلاعی اولیه شان در مورد معدن‌کاوی در کوه رحمت در عرصه و حریم تخت جمشید است.»
روایت دودمان از مصوبه شورای شهر پنجم برای جایگزینی خط تراموا با مترو نیز بیشتر از آن جهت جالب توجه است که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس اگرچه در طول هفته اساساً تخریب و تهدید بنای حافظیه و آثار تاریخی موجود در مسیر متروی خط دو شیراز را تکذیب می‌کرد، اما روز چهارشنبه، ۱۸ مهرماه ناگهان اعلام کرد اگر به‌جای شهردار شیراز بود، به‌جای مترو در مسیر اطلسی تا چهارراه ادبیات، از تراموا استفاده می‌کرد.
دودمان در مورد توافق شورای شهر پنجم بر توقف حفاری خط دو متروی شیراز و احداث تراموا به‌جای آن چنین گفت: «شهرداری شیراز در سال ۱۳۹۵، حین اقدامات عمرانی به‌شکلی اتفاقی به سازه‌ای می‌رسد که در ادامه با بررسی‌های صورت‌گرفته توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس مشخص می‌شود آب‌انباری بزرگ است.
آب‌انباری در محور اصلی آرامگاه حافظیه که به‌نظر می‌رسد آب گورستان تاریخی مصلی را تامین می‌کرده است. این آب‌انبار و گورستان در دوره‌های گوناگون تاریخی به‌واسطه مداخلات متعدد ازجمله احداث باغ ملی شیراز در دوره پهلوی اول روی آن امروزه در زیرِ زمین قرار دارد. پس از کشف این آب‌انبار به‌واسطه ملاحظات موجود در مورد آن و گورستان تاریخی مصلی، منتخبین مردم در پنجمین دوره شورای شهر شیراز به این نتیجه می‌رسند که به‌جای امتداد خط دو متروی شیراز و افزایش احتمال آسیب‌رسانی به بنا‌های مذکور، راه دیگری را انتخاب کند.
اعضای این شورا درنهایت با تاکید بر این که حفاری خط دو متروی شیراز باید در فاصله حدوداً ۱۵۰۰ متری آرامگاه حافظیه ـ تا فلکه اطلسی یا میدان قائم شیراز- متوقف شود بر احداث تراموا برای ادامه مسیر به توافق می‌رسند. با گرفته شدن این تصمیم ضمن اینکه دیگر نیازی به حفر تونل مترو در آن منطقه نبود، آسیبی هم به سامانه حملونقل عمومی وارد نمی‌شد.
پیش‌بینی صورت‌گرفته این بود که تراموا با کشیده شدن ریلی روی زمین حتی می‌تواند به بافت تاریخی ورود کند، چراکه برای احداث آن نیازی به حفاری و تخریب نبود. ضمن اینکه باتوجه به جدید بودن ایده احداث تراموا نسبت به توسعه خطوط مترو، حتی در شورای حملونقل استان مصوب می‌شود که این طرح بر طرح جامع ترافیک شهر شیراز منطبق شود تا قوانین آن طرح جامع به‌عنوان طرحی بالادستی شامل زیرپروژه‌های آن نیز شود.»
۲۶ آذرماه ۱۴۰۱، اما همزمان با روز ملی حملونقل، شهرداری شیراز طی مراسمی کلنگ فاز دوم خط دو متروی شیراز را که از میدان آزادی آغاز می‌شود و دقیقاً از برابر آرامگاه حافظ می‌گذرد و به سمت آرامگاه سعدی می‌رود با حضور قرارگاه خاتم‌الانبیاء به‌عنوان پیمانکار اصلی، بر زمین می‌زند و عملیات عمرانی آن را آغاز می‌کند. از این اتفاق هم فیلم‌های متعددی وجود دارد، هم با جست‌وجوی عبارت «فاز دوم خط دو متروی شیراز» می‌توان اخبار مربوط به آن را ازجمله نام پیمانکار اصلی، شرکت‌های همراه و بازدید شهرداری شیراز از روند کار مشاهده کرد.
تا جایی که حتی در سال جاری، درخصوص توسعه عملیات عمرانی این طرح چندین فیلم ساخته شد. دودمان با اشاره به این موضوع افزود: «با اینکه مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس اساساً منکر این اتفاق است، اما مکاتباتی مسند وجود دارد که نشان می‌دهد استانداری فارس پیگیر این موضوع از شهرداری شیراز بوده که دقیقاً چه اتفاقی در حال رخ‌دادن است و آیا توسعه فاز دوم خط دو مترو با پروتکل‌های بالادستی تطبیق داده شده است یا خیر؟
طبق اخبار موجود، اما آنچه مورد استناد شهرداری شیراز بوده یکی از مصوبه‌های شورای شهر چهارم در مورد مسیر خطوط مترو است. این درحالی‌است که مصوبه شورای شهر پنجم بر این موضوع تاکید کرده است که حفاری تونل مترو تا کجا باید ادامه پیدا کند و از کجا با تراموا جایگزین شود. پس درواقع مصوبه متاخری نسبت به مصوبه قبلی وجود دارد که فرمانداری شیراز نیز آن را تایید کرده است.»
نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، اما از این قرار است که اگرچه آرامگاه حافظ بنایی ساخته شده در زمان معاصر ـ دوران پهلوی ـ است، اما هنگام ساخت آن طبیعتاً تمهیداتی برای اینکه قرار است در آینده به‌طور روزانه وسیله حمل‌ونقلی عمومی به‌نام قطار مترو از زیر آن عبور کند پیش‌بینی نشده است. ضمن اینکه به هر حال ایستگاه مترو، فقط یک خروجی و ورودی نیست و طبیعتاً حجم ساخت‌وساز‌های زیرزمینی مورد نیاز آن، می‌تواند تهدیدی برای بنا‌های مذکور ازجمله آب‌انبار تاریخی مورد اشاره باشد و موجب تخریب آن شود.
از سوی دیگر وقتی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس اعلام می‌کند «نه اجازه‌ی ضمنی و نه اجازه‌ی قطعی برای توسعه فاز دوم خط دو متروی شیراز داده نشده است» این نشان می‌دهد که به‌تبع کار کارشناسی کافی هم برای حفاظت از بنا‌های تاریخی موجود بر سر راه توسعه این خط صورت نگرفته است. درنتیجه بحث فعالان حوزه میراث‌فرهنگی و منتقدان عملکرد اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس صرفاً خطراتی است که عدم کار کارشناسی می‌تواند برای بنا‌های تاریخی ایجاد کند.
آنها تاکید می‌کنند که قصدشان به هیچ عنوان کارشکنی و تخریب عملکرد اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس و مدیرکل آن نیست، بلکه حرف‌شان این است که وقتی از سوی مدیرکل این اداره اعلام می‌شود که برای توسعه فاز دوم خط دو متروی شیراز هماهنگی‌های لازم از سوی شهرداری با این اداره‌کل انجام نشده است، به‌شکلی جدی در برابر این اتفاق بایستد و آن را منوط به صورت گرفتن کار کارشناسی کند.
پیش از عصر چهارشنبه، ۱۸ مهرماه و اعلام دستور توقف پروژه احداث و گسترش خط دو متروی شیراز در مجاورت حافظیه تا انجام بررسی‌های کارشناسی توسط سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، محمد ثابت‌اقلیدی و علی کلانتری‌مزرعه‌نو به‌شکلی عجیب به تکذیب مجموع اظهارات فعالان حوزه میراث‌فرهنگی در زمینه خطرات ناشی از حفاری‌های صورت‌گرفته برای توسعه خط دو متروی شیراز می‌پرداختند.
محمد ثابت‌اقلیدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس در گفت‌وگویی تلفنی که فایل صوتی آن در دفتر روزنامه موجود است، در این مورد گفت: «تا آن‌جا که من می‌دانم، در سمت حافظیه هیچ خط فعال مترویی وجود ندارد و خط مترو در سمت میدان احمدیه است که آن‌جا هم ۲۶ متر زیر زمین است و عملاً آسیبی وجود ندارد. درنتیجه آنچه شما می‌گویید موجب تعجب من است. درواقع اصل آنچه شما می‌گویید زیر سوال است، چه رسد به احتمال تخریب آب‌انباری که اشاره می‌کنید.
هیچ کاری در شهر شیراز بدون اخذ مجوز از اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس مجاز نیست و تا اکنون که با شما صحبت می‌کنم، هیچ‌گونه توسعه‌ای درخصوص خطوط مترو در مناطق تاریخی وجود ندارد. شهرداری برای توسعه مترو به سمت میدان احمدیه با ما جلساتی برگزار کرده و مکاتباتی انجام داده است که آن هم در حال بررسی است. درواقع هنوز نه اجازه‌ی ضمنی و نه اجازه‌ی قطعی برای این کار داده نشده است. ضمن اینکه این خط به هیچ عنوان به سمت حافظیه نمی‌رود. با توجه به اینکه در حال حاضر شهردار شیراز، شهرداری دوستدار میراث‌فرهنگی است تعاملات ما با شهرداری شیراز در سطحی عالی و مبتنی بر ضوابط است. درنتیجه آنچه شما می‌فرمایید امری قابل تأمل است.»
علی کلانتری مزرعه‌نو، سرپرست سازمان حملونقل ریلی شهرداری شیراز نیز که فایل صوتی گفتگو با او نیز موجود است، در این مورد گفت: «ما هم‌اکنون نیازی به پاسخگویی به این موضوع نمی‌بینیم. توسعه خط دوی متروی شیراز براساس مصوبات موجود و با اطلاع اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس در حال انجام است. فاصله منطقه حفاری‌شده تا آرامگاه حافظ نزدیک به ۱۰۰ متر است و ما در حال حفاری در عمق ۲۶ متری زمین هستیم. مسیر توسعه خط دوی مترو شیراز براساس مصوبه شورای عالی ترافیک مشخص شده و پیش از این مصوب شده است.
درنتیجه مسئله مطرح‌شده اساساً موضوعیتی ندارد که ما بخواهیم در مورد آن پاسخگو باشیم. درنهایت اینکه درخصوص شائبه‌های پیش‌آمده این اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس است که می‌تواند در مقام پاسخگویی قرار بگیرد، نه ما. درنتیجه اگر این اداره‌کل واکنشی نسبت به این موضوع نشان داد، ما هم واکنش نشان خواهیم داد. هرچند این اداره‌کل و به‌تبع‌آن ما، ضرورتی برای پاسخگویی نسبت به این موضوع احساس نمی‌کنیم.»
چنان‌چه اشاره شد محمد ثابت‌اقلیدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس اگرچه تا پیش از صدور دستور وزیر در مورد دستور توقف پروژه احداث و گسترش خط دو متروی شیراز در مجاورت حافظیه تا انجام بررسی‌های کارشناسی اساساً در مورد آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کرد، اما به‌محض صدور این دستور در خبری به نقل از روابط عمومی وزارت میراث‌فرهنگی اعلام کرد که استاندار فارس دستور توقف پروژه را صادر کرده است تا همکاران او به‌صورت دقیق به بررسی این موضوع بپردازند که آیا اجرای این پروژه برای اثر تاریخی حافظیه، خطراتی را به دنبال دارد یا خیر؟
او همچنین افزود در مذاکره با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری قرار شد یک تیم حرفه‌ای از پژوهشگاه روز شنبه، ۲۱ مهرماه به استان فارس اعزام شوند و بررسی میدانی خود را آغاز کنند. او در حالی این خبر را اعلام کرد که تا عصر روز جمعه، ۲۰ مهرماه هیچ جزئیاتی در مورد حضور تیم اعزامی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در استان فارس اعلام نشده بود. از سوی دیگر گفت‌وگوی روز سه‌شنبه ۱۷ مهرماه علی کلانتری‌مزرعه‌نو با سایت انتخاب نیز واکنش‌های بسیاری را در میان فعالان حوزه میراث‌فرهنگی برانگیخته است.
او در این گفتگو با «سیاسی» خواندن موضوع از این فعالان پرسیده است، آیا اساساً می‌دانند آب‌انباری که نگران وضعیت آن هستند در کجا قرار دارد؟! او در حالی محل وقوع این آب‌انبار را در مجموعه رواق بیست‌ستونی که آرامگاه را نسبت به پایین تغییر ارتفاع می‌دهد، خوانده است که فعالان حوزه میراث‌فرهنگی می‌گویند، اشاره‌شان نه به آن آب‌انبار که آب‌انباری دیگر است. طبق گفته این فعالان، اشاره آنها نه به آب‌انبار رواق بیست‌ستونی که به آب‌انباری است که سال ۱۳۹۵ حین اقدامات عمرانی شهرداری به‌شکلی اتفاقی به وجود آن پی برده شد و نه در درون حافظیه که بیرون از حافظیه قرار دارد. سیاسی خواندن موضوع و آدرس غلط دادن در مورد مکان آب‌انباری که فعالان حوزه میراث‌فرهنگی در مورد آن ابراز نگرانی می‌کنند ازجمله مواردی است که اظهارات علی کلانتری مزرعه‌نو را شائبه‌برانگیز می‌سازد.
در پایان اینکه سوال بی‌پاسخِ به‌جا مانده همچنان از این قرار است که ابزار وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و به‌تبع اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس برای ملزم کردن شهرداری به توقف یک پروژه عمرانی چیست و با کدام پشتوانه قانونی می‌تواند چنین کاری را انجام دهد؟ اگرچه فعالان حوزه میراث‌فرهنگی اشاره می‌کنند که این کار می‌تواند از طریق شکایت به قوه‌قضائیه و با کمک یگان حفاظت میراث‌فرهنگی به‌عنوان ضابط قضایی صورت بگیرد، اما اینکه آیا چنین اراده‌ای برای انجام این کار وجود دارد یا خیر، سوالی بی‌پاسخ است.