تجارت ایران با همسایگان شرقی خود قابلیت‌هایی دارد که به فعلیت نرسیده است، هرچند اگر مسیر درست طی شود، دستیابی به این اهداف دور از ذهن نیست. در زمینه و زمانه تحریم‌های سنگین ایران، شاید تنها تمسک به گسترش تجارت با کشور‌هایی که با ایران مرز مشترک دارند امیدی برای رونق دادن به اقتصاد کشور ایجاد کند، از سوی دیگر این کشور‌ها نیز همگی پتانسیل یکسان ندارند.
به گزارش دنیای اقتصاد، در حالی‌که کشور‌های عربی خلیج‌فارس بازار‌هایی سخت‌گیر، لوکس و با حضور رقبای سرسخت اروپایی و آمریکایی دارند و نفوذ به آن‌ها دشوار است، دیگر همسایگان ایران در شرق و غرب با غیبت رقبای سرسخت و نیز نزدیکی‌های بیشتر از نظر تاریخی و فرهنگی بازار‌هایی مناسب‌تر به شمار می‌روند.
شاید «گسترش تجارت با همسایگان» شعار اجباری دولت بوده است تا سیاستی اختیاری، اما به هر شکل که باشد آمار نشان می‌دهد همچنان پتانسیل‌های تجاری کشور با همسایه‌های شرقی، یعنی افغانستان و پاکستان به شکل کامل به فعلیت درنیامده است؛ مساله‌ای که می‌توان آن را در گزارش بازوی پژوهشی اتاق بازرگانی تهران مشاهده کرد.
ارقام این گزارش نشان می‌دهد هر چند تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ رشدی نزدیک به ۶۰ درصدی را نشان می‌دهد، اما عامل افزایش حجم تجارت ۳ برابر شدن حجم واردات کالا‌های پاکستانی به ایران است تا فتح بازار‌های صادراتی توسط ایران. در مورد افغانستان، حتی شاهد کاهش حجم مبادلات تجاری بوده‌ایم و تجارت دو کشور در سال ۱۴۰۱ در نسبت با سال پیش از آن ۱۰ درصد کاهش داشته است. با این وجود گزارش اتاق بازرگانی با پیش‌بینی دو سناریو، امکان فتح بازار‌های این دو کشور را ممکن می‌داند.
بر اساس این گزارش در سال ۲۰۲۲ اقتصاد پاکستان عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی این کشور در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.
تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال ۱۴۰۱ با کاهش ۹.۶درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش صادرات ۱۰.۲درصدی به این کشور، علی‌رغم افزایش واردات ۳۹.۳ درصدی از آن عنوان کرد. تجارت ایران و پاکستان در سال ۱۴۰۱ با سرعت بیشتری نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایش یافته و به حدود ۲.۵ میلیارد دلار رسیده است که افزایش ۵۹.۱ درصدی را نشان می‌دهد.
عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان، افزایش حدودا ۳ برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت ۴۴ واحد درصد بوده است. عمده کالا‌های صادراتی ایران به افغانستان و پاکستان را در سال ۱۴۰۱ سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین روغن و سایر محصولات به‌دست‌آمده از تقطیر قطران‌های زغال سنگ، سایر هیدروکربور‌های حلقوی، سایر گاز‌های نفتی و هیدروکربور‌های گازی، قیرنفت و شیر خشک صنعتی از گاو تشکیل می‌دهند.
عمده کالا‌های وارداتی ایران از افغانستان و پاکستان نیز در سال مذکور، سرب تصفیه‌شده، سایر دانه‌های آفتابگردان، سایر نباتات و اجزای آن‌ها مورد مصرف در عطر‌سازی و داروسازی، برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده، برنج نیمه‌سفیدشده و دانه کنجد به استثنای بذر آن هستند. با توجه به توان رقابت‌پذیری ایران در بازار برخی محصولات وارداتی کشور‌های افغانستان و پاکستان، تامین نیاز‌های وارداتی این دو کشور با هدف افزایش سهم بازار ایران، تحت دو سناریو به شرح ذیل قابل طرح است.
در سناریوی اول، ایران می‌تواند حدود ۱۶۴میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از ۱.۲ درصد به ۱.۴ درصد افزایش دهد. در سناریوی دوم، ایران می‌تواند حدود ۳۰۶میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از ۱۸.۵ درصد به ۲۳ درصد برساند. تولید ناخالص داخلی افغانستان، ۱۴.۶ میلیارد دلار بوده که این رقم نسبت به سال گذشته ۲۰.۷ درصد کاهش داشته است. تولید ناخالص داخلی پاکستان نیز در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۳۷۴.۷ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته ۶.۱ درصد افزایش یافته است. تولید ناخالص داخلی ایران نیز در سال مذکور، رقم ۳۴۶.۵ میلیارد دلار را نشان می‌دهد که رشد ۳.۷۸درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است.
بر اساس شاخص‌های اقتصادی ارائه‌شده، می‌توان گفت اقتصاد پاکستان در سال ۲۰۲۲، عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی پاکستان در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.
جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به پاکستان نیز نسبت به دو کشور دیگر بیشتر بوده است. ذکر این نکته ضروری است که این مقایسه، صرفا بر اساس شاخص‌های اقتصادی منتخب انجام شده است و عوامل دیگری نیز در وضعیت اقتصادی یک کشور دخیل هستند. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال ۱۴۰۱ با کاهش ۹.۶ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش ۱۰.۲ درصدی صادرات به این کشور در کنار افزایش ۳۹.۳ درصدی واردات از آن عنوان کرد. دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به افغانستان در سال ۱۴۰۱ کاهش صادرات میله‌های آهنی یا فولاد، بنزین و روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران‌های زغال سنگ بوده که مجموعا مشارکت منفی ۱۲ واحد درصدی در کاهش صادرات به افغانستان را طی بازه مذکور دارند. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان افزایش حدود ۳برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت ۴۴ واحد درصد بوده است.
در واقع، افزایش تجارت با پاکستان از محل افزایش واردات و نه صادرات است. ۸برابری برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده و افزایش حدودا ۳۴ برابری برنج نیمه سفیدشده منجر به افزایش حدود ۳ برابری واردات از پاکستان شده است. تراز تجاری ایران و پاکستان نیز در سال ۱۴۰۱، ۴۹۰میلیون دلار بوده که کاهش ۴۵۹ میلیون دلاری را نسبت به سال ۱۴۰۰ تجربه کرده است. در سال ۱۴۰۱ تنها حدود ۵۱ کد تعرفه ۸رقمی از پاکستان وارد شده که از این تعداد، ۲۹ کد تعرفه جدید بوده است.
تجارت پاکستان با افغانستان از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد روند نزولی تجارت این کشور با افغانستان در سال ۲۰۲۱ متوقف شده و در سال ۲۰۲۲ با سرعت بیشتری افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۲ تجارت پاکستان با افغانستان حدود ۲میلیارد دلار بوده که رشد ۳۲درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ را تجربه کرده است. افزایش تجارت پاکستان با افغانستان طی مدت مذکور از محل افزایش واردات با مشارکت ۲۲ واحد درصد بوده است. افزایش حدودا ۴برابری و ۳برابری واردات از دو کد تعرفه سایر زغال‌سنگ‌ها و زغال سنگ قیری عامل اصلی افزایش واردات پاکستان از افغانستان بوده است.
بررسی‌های صورت‌گرفته در این گزارش بر اساس پتانسیل‌های صادراتی ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که ایران، توان رقابت در برخی از کد‌های تعرفه با کشور‌های افغانستان و پاکستان در جهت افزایش سهم خود در تامین نیاز‌های وارداتی این دو کشور را داراست. بر همین اساس تحت دو سناریو به سهم ایران در تامین نیازهای‌های وارداتی کشور‌های افغانستان و پاکستان پرداخته می‌شود.
سناریوی اول: تامین کالا‌های وارداتی که توسط افغانستان در بازار پاکستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آن‌ها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که افغانستان در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان در کد‌های تعرفه‌ای که ایران در آن‌ها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود ۱۶۴ میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت، می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از ۱.۲ درصد به ۱.۴ درصد افزایش دهد. در واقع، می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در ۱۶۴ میلیون دلار توان رقابت با افغانستان در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان را دارد.
سناریوی دوم: تامین کالا‌های وارداتی که توسط پاکستان در بازار افغانستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آن‌ها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که پاکستان در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان در کد‌های تعرفه‌ای که ایران در آن‌ها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود ۳۰۶ میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از ۱۸.۵ درصد به ۲۳ درصد برساند. در واقع، می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در ۳۰۶ میلیون دلار، توان رقابت با پاکستان در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان دارد.