در آستانه هفته کتاب و کتابخوانی به سراغ باسابقه‌ترین‌های حوزه چاپ و نشر در تهران رفتیم تا رد تاریخ کتاب را در لابه‌لای قفسه‌های کتابفروشی‌ها و چاپخانه‌ها پیدا کنیم. در این تور سری زدیم به انتشاراتی‌هایی که بیش از یک قرن از قدمت آن‌ها می‌گذرد و هنوز هم در این زمینه جزء نخستین‌ها محسوب می‌شوند.
به گزارش همشهری آنلاین، خیابان‌هایی مثل حاج نایب، ناصرخسرو، جمهوری و ... تا صد سال قبل از اینکه خیابان انقلاب راسته کتابفروشان و مرکز خرید کتاب پایتخت باشد، اولین مراکز عرضه این کالای فرهنگی به ویژه کتاب‌های مذهبی کشور بودند. در این تور نصرالله حدادی، تهران‌شناس، گردشگران را همراهی کرد.
نخستین مقصد گردشگری تور تهرانگردی موسسه همشهری، کوچه پس‌کوچه‌های خیابان ناصرخسرو است. خیابانی که این روز‌ها رنگ و روی کهنگی گرفته و دیگر خبری از آن هیاهو، بوی کاغذ و کتاب نو نیست. با وجود این، هنوز هم می‌توان بخشی از هویت تاریخی نخستین‌های تالیف و نشر کتاب را در پلاک ۳۶، انتهای بن‌بستی که کاشی لاجوردی‌رنگی با نوشته «چاپخانه پیام» روی سردر آن نقش بسته، یافت.
چاپخانه پیام از سال ۱۲۹۳ آغاز به کار کرده و اکنون نزدیک به یک قرن قدمت دارد. سیدمهدی پیامی، مدیر چاپخانه پیام، می‌گوید: «پدربزرگم این چاپخانه را تأسیس کرد. آن زمان این چاپخانه دومین چاپخانه تهران بود. در آن دوران صحافی به ۲ روش انجام می‌شد؛ صحافی شومیز که جنس آن از کاغذ ضخیم بود و عطف کتاب هم با چسب بسته می‌شد و اگر عطف را می‌دوختند و جلد سخت بود گالینگور نامیده می‌شد.»
او اضافه می‌کند: «بیش از ۱۶ نفر در این چاپخانه کار می‌کردند. در گذشته صحاف‌ها با دست کتاب‌ها را می‌دوختند و پوست دست ناسور و زخمی می‌شد و هرگز هم خوب نمی‌شد؛ این وضعیت گوشه‌ای از رنج و سختی‌های صحافانی بود که شب و روز در چاپخانه‌ها کار می‌کردند. در سال۱۳۰۰ دستگاهی دستی، با نام ربعی، اولین دستگاه چاپخانه پیام بود که به خاطر صدای زیادش به آن "تیپ توپ" می‌گفتند و به محض کمترین بی‌دقتی تیغ تیز آن دست و انگشتان را قطع می‌کرد.»
سیدمهدی پیامی، مدیر چاپخانه پیام، توضیح می‌دهد که در این چاپخانه روزنامه هم منتشر می‌شده، اما درباره کتاب می‌گوید: «در آن دوران حداقل تیراژ انتشار ۳ هزار نسخه بود، هر چند اغلب کتاب‌ها در ۵ هزار یا ۱۰ هزار تیراژ منتشر می‌شدند. اسلوب کار در چاپخانه‌ها به این صورت بود که اگر یک نسخه یا هزار تا چاپ می‌کردید، باید پول ۳ هزار تا را می‌پرداختید، آن هم به خاطر اینکه بستن زینک به ماشین برای چاپخانه باید صرفه اقتصادی می‌داشت.
روزگاری کتاب در این کوچه صفحه‌ای ۱۰ شاهی قیمت می‌خورد، بعد به صفحه‌ای ۵ ریال رسید و بین سال‌های ۵۵ تا ۷۲ـ ۷۳ حدوداً ۱۰ برابر شد. این چاپخانه در طول زندگی سه نسل استوار بود، اما از دهه ۸۰ به بعد یک دفعه از نفس افتاد. گران شدن کاغذ، مواد اولیه، مرکب، چسب و لوازم یدکی ماشین‌آلات چاپ باعث شد تا اسفند ۱۳۹۹ به دلیل مشکلات موجود در چاپ و نشر چاپخانه را تعطیل کنیم. در این چاپخانه حروفچینی، صحافی و لیتوگرافی هم انجام می‌شد.»
دومین مقصد تور تهرانگردی موسسه همشهری، «انتشارات اقبال» است که با بیش از ۱۲۰ سال پیشینه در زمینه چاپ و نشر کتاب به عنوان یکی از نخستین‌های کتاب در تهران و کشور شناخته می‌شود. کتابفروشی‌ای که در همان دهه نخست سال ۱۲۷۰ به واسطه علاقه حاج محمدرحیم خوانساری در حجره‌ای در تیمچۀ حاجب‌الدوله به راه افتاد و در دهه ۱۲۸۰ با توسعه و گسترش آن در خیابان جمهوری باعث شد تا تحولات شگرفی را در حوزه کتاب و موضوعات تخصصی دیگر رقم بزند.
اکنون سعید اقبال، مدیرمسئول انتشارات اقبال و نسل سوم این خاندان، سکان هدایت انتشارات باسابقه را به دست گرفته و خاطرات تاریخی کتابفروشی را این گونه روایت می‌کند: «پدربزرگم بعد از اینکه از اصفهان به تهران آمد در مغازه عمویش شاگردی کرد. سپس یک کتابفروشی در حجره‌ای در تیمچۀ حاجب‌الدوله که آن دوران راسته کتابفروشی پایتخت بود، تاسیس کرد. او با خرید دستگاه چاپ سنگی در کنار فروش کتاب به همراه دو فرزندش محمدحسین و محمد، به انتشار کتاب هم پرداخت. این کتابفروشی هم مانند دیگر کتابفروشی‌ها در سال ۱۳۰۷ به سبب گسترش روند ساخت و توسعه شهری پایتخت به خیابان ناصرخسرو نقل مکان کرد. همچنین برای بار دوم این انتشارات به دلیل توسعه ساختمان وزارت دارایی در خیابان ناصر خسرو به خیابان جمهوری منتقل شد.»
بعد از این جابه‌جایی کتابفروشی حاج محمدرحیم خوانساری با نام «کتابخانۀ اقبال» به محمدحسین اقبال که در آن دوران ۱۵ سال داشت، واگذار و چاپخانه «نهضت» هم به محمدباقر سپرده شد. انتشارات اقبال در سال‌های نخست فعالیتش کتاب‌های مذهبی منتشر می‌کرد و به همت این انتشارات نخستین قرآن رحلی رنگی منتشر شد. همچنین در سال ۱۳۱۵ اولین کتاب قرآن با ترجمه صفحه مقابل را هم منتشر کرد. اقبال نقل می‌کند: «یکی از بنیادی‌ترین فعالیت‌هایی که در انتشارات اقبال انجام شده و در مدت بیش از یک قرن اخیر و تا امروز تعطیل نشده، چاپ تقویم است. حاج محمدحسین اقبال به کمک حاج شیخ اسماعیل مصباح (نجم‌الممالک) در سال ۱۲۹۶ نخستین تقویم را منتشر کرد.»
نصرالله حدادی در ادامه بیشتر توضیح می‌دهد: «این تقویم مرجع مهمی برای علما و مورخان در تعیین زمان عید سعید فطر و یوم‌الشک ندانستن این روز و مشخص شدن آخرین روز زمستان و اولین روز بهار به شمار می‌رفت. همچنین با همکاری محمدباقر نهضت و سیدحسین رمزی، در سال ۱۲۸۲، نخستین شمارۀ مجلۀ اجتماعی ـ انتقادی اقبال منتشر شد. از این مجله در مجموع ۹ شماره منتشر شده که شماره‌هایی از آن در کتابخانۀ ملی ایران موجود است. جالب است بدانید که کتابفروشی اقبال از ۱۲۹۹ برای مدتی، محل فروش نخستین شماره‌های مجلۀ عالم نسوان هم بود. نشر شماری کتاب درسی از سال ۱۳۲۸، انتشار مجموعۀ تاریخ تمدن ویل دورانت که از ۱۳۳۶ با همکاری انتشارات فرانکلین آغاز شد و در ۱۳۵۹ به پایان رسید، از جمله فعالیت‌های ویژه این انتشارات و کتابفروشی صد و چند ساله است.»