یک هفته پس از توافق ایران و آمریکا بر سر مبادله زندانیان و آزادسازی درآمدهای بلوکه‌شده ایران، خبرها حکایت از ابتکار ژاپن برای احیای مذاکرات هستهای دارد. وزیر امورخارجه ایران روز سه‌شنبه گفت که ژاپن ابتکاری را برای ازسرگیری مذاکرات هستهای پیشنهاد داده است. حسین امیرعبداللهیان در گفتوگو با خبرگزاری کیودو تاکید کرد که هرگونه ابتکار ژاپن که با «منافع ایران» همسو باشد، از سوی تهران مثبت تلقی خواهد شد. امیرعبداللهیان تصریح کرد: ما از نقش سازنده ژاپن در احیای توافق هستهای حمایت می‌‌‌کنیم. وزیر امور خارجه ایران جزئیاتی از این ابتکار را ارائه نکرد اما گفت، زمانی که در ماه اوت به توکیو سفر و با فومیو کیشیدا، نخستوزیر و سپس یوشیماسا هایاشی، وزیر امورخارجه ژاپن دیدار کرده بود، این پیشنهاد را از دولت ژاپن دریافت کرد.
به گزارش دنیای اقتصاد، امیرعبداللهیان یکشنبه ۱۶ مرداد به توکیو سفر و با مقامات ارشد ژاپن گفتوگو کرد. در جریان این سفر برخی گمانه‌ها حاکی از آن بود که سفر وزیر خارجه ایران در ارتباط با آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده است که پس از خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت مجدد تحریم‌ها، دسترسی جمهوری اسلامی به منابع مالی قطع شد. در سال ۲۰۲۱، ایالات متحده تحت ریاست جمهوری جو بایدن به همراه سایر طرف‌‌‌های توافق ۲۰۱۵، مذاکرات را با هدف تسهیل ورود مجدد واشنگتن به این توافق از سر گرفتند اما این رایزنی‌‌‌ها به دلیل ظهور متغیرهای جدید از جمله جنگ اوکراین از اواخر مرداد ۱۴۰۱ به هدف خود نرسیده است.
در همین ارتباط رئیس دستگاه دیپلماسی ایران تاکید کرده که «تقاضای بیش از حد» آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان در مورد توافق هستهای، پیشرفت مذاکرات را به تاخیر انداخته است. امیرعبداللهیان در ادامه دلیل این تاخیر را «مداخله» کشورها در مسائل داخلی ایران توصیف کرد. تحلیلگران ناآرامی‌های سال گذشته ایران را یکی دیگر از متغیرهایی می‌دانند که مسیر مذاکرات احیای برجام را از ریل خود خارج کرد. با گذشت یک‌سال از این رویدادها، وضعیت اما در حال تغییر است که خروجی آن به یک توافق بسیار محدود تبادل زندانیان و آزادسازی ۶ میلیارد دلار از منابع ایران در کره‌جنوبی در هفته گذشته منجر شد. با این حال طرفین همچنان تا رسیدن به نسخه توافق جامع هستهای فاصله دارند. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امورخارجه ایران پیش‌تر در این باره گفت: آخرین پیش‌‌‌نویس مذاکرات برجامی در چارچوب برجام در سپتامبر ۲۰۲۲ میلادی یا همان شهریور ماه ۱۴۰۱ آماده جمع‌‌‌بندی و بازگشت تمام طرف‌‌‌ها به برجام بود.
تاریخ یک میانجی‌گری
از زاویه این تاکیدات و تغییر وضعیت موجود است که میانجی‌گری ژاپن و فعال شدن نقش مجدد آن به میان می‌آید. کشوری که به دلیل نزدیکی به ایالات متحده و غرب و همچنین حضور موثر در سازمان‌های بین‌المللی به‌ویژه گروه هفت از وزن بیشتری برای نزدیک کردن دیدگاه‌های تهران و واشنگتن برخوردار است. توکیو پیش‌تر و در بحبوحه درگیری‌ها در خلیج فارس و در اوج تنش ایران با دولت ترامپ و کشورهای عربی خلیج فارس در سال ۲۰۱۹، به میانجی‌گری بین تهران و واشنگتن پرداخت. در این چارچوب آبه شینزو نخستوزیر فقید ژاپن که سال ۲۰۲۲ در جریان رقابت‌های انتخاباتی ترور شد، ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ به تهران سفر کرد و با مقامات عالی جمهوری اسلامی دیدار و گفتوگو کرد.
حضور آبه شینزو در تهران که نخستین سفر یک نخستوزیر ژاپن به تهران پس از چهار دهه به ایران بود، مصادف شد با انفجار کشتی‌ها در بندر فجیره امارات عربی که چند ماه بعد انفجارهای گسترده در تاسیسات نفت شرکت آرامکو را به دنبال آورد. آبه در جریان ملاقات‌ها پیشنهادی را برای میانجی‌گری بین ایران و آمریکا روی میز نهاد که البته کمتر از چند ساعت تهران آن را رد کرد.
این پیشنهاد در شرایطی مطرح می‌شد که ترامپ باواسطه و بی‌واسطه از دولت روحانی دعوت به مذاکره مستقیم می‌کرد که البته تهران به این درخواست‌ها پاسخ منفی می‌داد. از این زاویه است که عنصر زمان و شرایط زمینه‌ای نقش مهمی در موفقیت ابتکارات دارد و شاید طرح ژاپن این بار بتواند شانس بیشتری برای موفقیت داشته باشد. ایران در شرایط کنونی و برخلاف سال‌های گذشته تمایل بیشتری را برای احیای توافق هستهای دارد و چون هنوز مجوز مذاکرات مستقیم با طرف آمریکایی صادر نشده است، نقش میانجی‌ها به‌خصوص در قامت ژاپن امکان بیشتری برای اجرا دارد.
چرا شانس ژاپن برای میانجی‌گری بالاست؟
اهمیت نقش ژاپن به چند مساله دیگر نیز بازمی‌گردد. مساله اول تنش‌های ایران با تروئیکای اروپایی است که در عمل اروپا را نه تنها از مذاکرات خارج کرده، بلکه خود به یک مشکل دیگر یعنی تنش بین تهران و پایتخت‌های اروپایی منجر شده است. مذاکرات سال گذشته که متوقف شد، با ابتکار طرف اروپایی و شخص جوزپ بورل مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا صورت گرفت. اما در شرایط کنونی و به‌رغم دیدار اخیر امیرعبداللهیان و بورل در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل و گفتوگو درخصوص مذاکرات احیای برجام، اما در عمل نقش اروپا بسیار کمرنگ است. در چنین وضعیتی چندان بیراه نیست که از فروپاشی ۱+۵ سخن گفت. چرا که دو عضو دیگر یعنی چین و روسیه نیز هیچ‌گونه طرح عملیاتی مشخص و روشنی برای احیای برجام ندارند و از آن مهم‌تر به دلیل رقابت و تنش با ایالات متحده، امکانی هم برای نقش‌آفرینی ندارند. البته با این مفروض که تمایلی هم به این میانجی‌گری داشته باشند.
مساله دوم به فقدان میانجی‌گرهای فعال دیگر برمی‌گردد که اگرچه عمان و قطر در حال ایفای چنین نقشی حداقل از سال گذشته تاکنون هستند، اما واقعیت این است که نقش مسقط و دوحه بیشتر معطوف به میزبانی و ارسال پیغام میان ایران و آمریکا آن‌هم به دلیل فقدان مذاکرات مستقیم است. طبیعتا اگر مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکا وجود داشت، عمان و قطر هم تبدیل به یکی از چند مقصد میزبانی مذاکرات می‌شدند که در طول دو دهه گذشته از بغداد و آلماتی تا وین و ژنو در آن نقش‌آفرینی کرده‌اند. این دو بازیگر عربی خلیج فارس به‌رغم حسن نیت و تلاش‌های بی‌وقفه، ظرفیت و وزن سیاسی قابل‌توجهی برای میانجی‌گری ندارند و نمی‌توانند حداقل در این مرحله آمریکا را متقاعد به بازگشت به میز مذاکرات کنند.
مساله سوم، انگیزه‌های خود ژاپن برای فعال‌تر شدن در این چارچوب است که هم به نیازهای نفتی توکیو برمی‌گردد و هم خیزی که این کشور برای حضور اقتصادی در خلیج فارس برداشته است. ایران تا زمانی که آمریکا معافیت‌‌‌های خرید نفت ژاپن را لغو کند یکی از تامین‌کنندگان اصلی انرژی توکیو بوده است. از سوی دیگر تور منطقه‌ای اخیر نخستوزیر ژاپن به عربستان سعودی، قطر و امارات و انعقاد ۲۶ توافق‌نامه و یادداشت‌های تفاهم مشترک آن‌هم به تنهایی در ریاض نشان می‌دهد که ژاپن نیز مانند چین مساله ثبات سیاسی در خلیج فارس را عنصری حیاتی برای دادوستد و تجارت خود با این منطقه می‌بیند.
نخستوزیر ژاپن در جریان سفر اواخر تیر ماه به جده گفت که سفرش به عربستان با هدف تقویت روابط استراتژیک انجام شده است و تاکید کرد که ریاض شریک استراتژیک مهم توکیو به شمار می‌رود. وی با بیان اینکه ۱۱۰ شرکت ژاپنی در عربستان فعالیت می‌کنند، افزود: با عربستان برای تحقق اهداف چشم‌‌‌انداز ۲۰۳۰ همکاری خواهیم کرد. در چارچوب این چشم‌‌‌انداز، ژاپن نیازهای فنی و تکنولوژیکی عربستان را برطرف می‌کند و در مقابل ریاض پاسخگوی دغدغه‌‌‌های توکیو در زمینه انرژی و منابع و فلزات زیرزمینی خواهد بود. عربستان سومین شریک تجاری بزرگ ژاپن به شمار می‌رود.