جنگل بارانی آمازون بزرگترین جنگل بارانی استوایی باقی‌مانده در جهان است، بیشترین تنوع زیستی را دارد، از هر ده گونه‌ی شناخته‌شده یک گونه در اینجا یافت می‌شود که بسیاری از آن‌ها در خطر انقراض هستند و هیچ جای دیگری یافت نمی‌شوند. این جنگل بزرگ و زیباست و از اهمیت حیاتی برخوردار است، به ویژه به دلیل مقادیر زیاد کربنی که دارد و روی الگوهای بارندگی در سرتاسر آمریکای جنوبی و بر اقلیم سراسر سیاره اثر می‌گذارد.
به گزارش فرادید؛ در ۴۰ سال گذشته، حدود یک پنجم جنگل‌های بارانی قطع یا سوزانده شدند تا برای گاوداری‌ها و سایر فعالیت‌ها راه‌سازی شود. اکنون دانشمندان بیم آن را دارند که این جنگل در آستانه‌ی آسیب جبران‌ناپذیر باشد. جنگل بارانی آمازون ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع از آمریکای جنوبی را پوشش می‌دهد. ما باید همین حالا اقدام کنیم تا یکی از آخرین عجایب واقعی جهان را نجات دهیم.
جنگل بارانی آمازون که ۹ کشور از جمله برزیل، پرو و کلمبیا را در برمی‌گیرد، ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع را اشغال می‌کند. کمتر از نیمی از این منطقه حفاظت‌شده است. رودخانه آمازون که از میان آن می‌گذرد، بیش از ۶۵۰۰ کیلومتر جریان دارد. این دومین رودخانه طولانی جهان پس از نیل است و عامل حدود ۱۵ درصد از کل برون‌ریزی رودخانه‌های سیاره به اقیانوس‌ها است.
مردم دست‌کم ۱۰ هزار سال است که در آمازون زندگی می‌کنند. ساکنان باستانی درختان بومی مانند آجیل برزیل، نخل ماریپا و درخت کاکائو کشت می‌کردند و به مرور زمان این روال بر آرایش این جنگل بارانی اثر گذاشت. برای نمونه، بخش جنوب غربی از این گونه‌ها غنی است.
اواخر قرن پانزدهم وقتی نخستین اروپاییان وارد آمریکای جنوبی شدند، حدود ۶.۸ میلیون بومی در آنجا زندگی می‌کردند. استعمارگران حامل بیماری‌های عفونی مانند مالاریا و آنفولانزا بودند که باعث مرگ میلیون‌ها آمازونی شد. هزاران آمازونی دیگر نیز برده یا آواره شدند.
آمازون دست‌کم ۱۰ درصد از تنوع زیستی شناخته‌شده جهان را در خود جای داده است. از مرغ مگس‌خوار گرفته تا گندمرغ، بیش از ۱۰۰۰ گونه مختلف پرنده، بیش از ۵۰۰ گونه خزنده‌ی مختلف از جمله کایمان سیاه و آناکوندای سبز و بیش از ۴۰۰ گونه دوزیست از جمله وزغ غول‌پیکر نیشکر و قورباغه سمی در آمازون وجود دارد.
این منطقه پناهگاه بیش از ۳۰۰ گونه پستاندار از جمله سمورهای غول‌پیکر، پلنگ راه‌راه آمریکایی و تنبل است. همچنین یکی از آخرین پناهگاه‌های جگوارها و دلفین‌های صورتی رودخانه است. رودخانه آمازون دارای حدود ۳۰۰۰ گونه ماهی آب شیرین است که بیشتر از هر سیستم رودخانه‌ای دیگر است. از هر پنج گونه ماهی یکی اینجا زندگی می‌کند.
تخمین زده می‌شود حدود ۲.۵ میلیون گونه حشره در آمازون باشد.گاهی فقط روی یک درخت در جنگل آمازون، انواع مورچه‌ها بیش از انواع مورچه در برخی کشورهاست. زندگی گیاهی را از قلم نیندازیم. جنگل بارانی آمازون دارای حدود ۸۰ هزار گونه گیاهی از جمله ۳۹۰ میلیارد درخت از حدود ۱۶۰۰۰ گونه است.
هیچکس به طور حتم نمی‌داند. برخی فکر می‌کنند جنگل‌های بارانی آمازون در دوران ائوسن، حدود ۵۵ میلیون سال پیش، پس از کاهش دما و گسترش اقیانوس اطلس به اندازه‌ای که منطقه را گرم و مرطوب کند، شروع به شکل‌گیری کردند.
برخی کارشناسان فکر می‌کنند که این اتفاق بعدتر رخ داد یعنی حدود ۱۵ میلیون سال پیش پس از برخورد صفحات تکتونیکی آمریکای جنوبی و نازکا به هم و تشکیل آند و ایجاد یک دریاچه آب شیرین عظیم که حوضه آمازون را پوشاند. چندین دوره یخبندان بعد، آب شروع به جریان یافتن از آند به اقیانوس کرد. رودخانه آمازون متولد شد. رسوبات کوه‌ها به حوضه آمازون ریخته و خاک مورد نیاز برای رشد جنگل بارانی را فراهم کردند.
کسانی هم هستند که فکر می‌کنند زمان شکل‌گیری این جنگل بارانی از این هم تازه‌تر است. یک مطالعه نشان می‌دهد که تا یک پنجم حوضه آمازون می‌توانست علفزار باشد تا این که بر اثر تغییرات طبیعی، آب و هوای آن حدود ۲۰۰۰ سال پیش مرطوب‌تر و سبب رشد درختان بیشتری شد.
هر گونه‌ای که در آمازون زندگی می‌کند مهم است، نه فقط به خودی خود، بلکه به دلیل نقش مهمی که در اکوسیستم گسترده‌تر ایفا می‌کند. شکارچیان، لاشخورها، پخش‌کنندگان بذر، تجزیه‌کننده‌ها و گرده‌افشان‌ها از جمله‌ی این گونه‌های مهم هستند که منابعی حیاتی برای مردم بومی آمازون به شمار می‌آیند و همچنین مخزنی از راه‌حل‌های بالقوه برای مشکلات جهانی هستند. کشف مهارکننده‌های ACE که امروزه به طور معمول برای درمان فشار خون بالا از آن‌ها استفاده می‌شود، با الهام از افعی سمی برزیلی انجام شد.
در همین حال، مورچه‌های برگ‌بُر که برگ‌ها را جمع‌آوری می‌کنند تا قارچ‌هایی را بارور کنند که لاروهایشان از آن‌ها تغذیه می‌کنند، از شاخ و برگ‌های غنی از قارچ‌کش‌های طبیعی اجتناب می‌کنند. مطالعه آن‌ها می‌تواند به ما در کشف ترکیبات ضدقارچی جدید کمک کند.
بخار آب آزاد شده از جنگل، جریان‌های عظیمی را در آسمان ایجاد می‌کند که بر سیستم‌های آب و هوایی دور و نزدیک اثر می‌گذارد. بیش از ۵۰ درصد بارندگی آمازون از خود جنگل است، اما باران را تا جنوب آرژانتین نیز می‌رساند، جایی که کشاورزی به آن احتیاج دارد.
با این حال، تصویر بزرگتر روی توانایی جنگل بارانی برای ذخیره‌ی کربن متمرکز است. جنگل بارانی آمازون را گاهی «ریه‌های زمین» می‌نامند، چون دی‌اکسید کربن را «دم» و اکسیژن را در مقیاس عظیم «بازدم» می‌کند. حدود ۱۲۳ میلیارد تن کربن در جنگل‌ها و خاک‌های آمازون ذخیره می‌شود.
درختان جنگل بارانی آمازون قطع می‌شوند تا برای گاوداری‌ها و مزارع سویا و سایر محصولات راه باز شود. تغییرات آب و هوایی، استخراج معادن، تولید الوار و توسعه جاده‌ها، خانه‌ها و سایر زیرساخت‌ها نیز در نابودی آن نقش دارند.
بیش از ۱۸ درصد جنگل بارانی آمازون تاکنون تخریب شده و ۱۷ درصد دیگر رو به نزول است. با ناپدید شدن زیستگاه جانداران این جنگل، بسیاری از گونه‌ها مانند شیر طلایی تامارین و تاپیر آمریکای جنوبی به سمت انقراض سوق داده می‌شوند.
نابودی جنگل بارانی آمازون به تغییرات آب و هوایی دامن می‌زند و حالا دانشمندان نگران نزدیک شدن آن به نقطه اوج هستند که در آن صورت آمازون دیگر قادر به تولید بارندگی و حمایت از اکوسیستم‌های خود نخواهد بود. بخش‌هایی از جنگل بارانی ممکن است به دشت خشک و مستعد آتش تبدیل شوند. با کم شدن تعداد درختان، توانایی جذب کربن در این نقطه از زمین بیشتر فرسایش می‌یابد و پیامدهای منفی برای تغییرات آب و هوایی خواهد داشت.
پیاده‌روی در جنگل بارانی انبوه و دست نخورده‌ی آمازون آسان نیست، بنابراین بخش‌هایی از آن ناشناخته باقی مانده‌اند. هیچ کس دقیقاً نمی‌داند مقیاس ناشناخته‌های آمازون چقدر است، اما فناوری به محققان کمک می‌کند این مناطق صعب‌العبور را مطالعه کنند.
دانشمندان یک دستگاه سنجش از راه دور را بر فراز بخشی از آمازون بولیوی به پرواز درآوردند و از لیزر برای نقشه‌برداری از زمین استفاده کردند. تصاویری که سال گذشته منتشر شد، حضور دو سکونتگاه باستانی را نشان میداد که با اهرام مخروطی، ساختمان‌های خاکی و تراس‌های مصنوعی کامل شده و توسط شبکه‌ای از راهروهای مرتفع احاطه شده بودند (تصویر زیر). مردم احتمالاً در نواحی اطراف تراس زندگی می‌کردند و برای رفت و آمد از گذرگاه‌ها استفاده می‌کردند. آب انبارها و کانال‌هایی هم شناسایی شدند.
وجود این سایت در تناقض با روایت‌هایی است که می‌گویند قبل از ورود اروپاییان، آمازون یک سرزمین وحشی بکر بود که جمعیت‌های بومی آن را تغییر نداده بودند.
در عوض، اکنون تصور می‌شود این سرزمین توسط فرهنگ کاسارابه که بین سال‌های ۵۰۰ تا ۱۴۰۰ پس از میلاد اینجا زندگی می‌کردند، تغییر یافته است. این یک دلیل دیگر برای مطالعه و حفظ آمازون است. اکنون دانشمندان تصور می‌کنند بسیاری از شهرهای گمشده دیگر نیز در آمازون در انتظار کشف شدن هستند.
در وهله اول بهتر است درختان این جنگل را قطع نکنیم، اما با گذشت زمان، جنگل‌های بارانی استوایی گاهی‌اوقات می‌توانند احیا شوند. طبق مطالعه‌ای که روی جنگل‌های بارانی سه قاره انجام شد، خاک حدود ۱۰ سال، تنوع زیستی گیاهی و جانوری حدود ۶۰ سال و زیست توده کلی حدود ۱۲۰ سال طول می‌کشد تا وضعیت اولیه خود را به دست آوردند.
این امر تا حد زیادی به دلیل پدیده‌ای به نام «جانشینی ثانویه» است. اگر برخی از جنگل‌های استوایی را به حال خودشان رها کنید در عرض ۲۰ سال می‌توانند به حدود سه چهارم وضعیت رشد قدیمی خود دست یابند.
این رویکرد بهتر از کاشت درختان جدید است. باززایی طبیعی از نظر تنوع زیستی، بازیابی مواد مغذی و کاهش تغییرات آب و هوایی از کاشت بهتر است. با این حال، این تنها در صورتی امکان‌پذیر است که گیاهان و جانوران کافی وجود داشته باشند تا زمینه‌ساز این تغییرات شوند.