پس از سه دور گفت‌وگوی تلفنی وزرای خارجه ایران و جمهوری آذربایجان، گمانه‌‌‌زنی‌‌‌ها درباره امکان تنش‌‌‌زدایی بین تهران و باکو افزایش پیدا کرد. این ظن و گمان هفته جاری با انتشار اخباری در خصوص بازداشت چهره‌‌‌های ارشد جریان حسینیون قوت گرفت که البته با پاسخ متناسب باکو مواجه نشد و دولت الهام علی‌‌‌اف به روندهای تنش‌‌‌زای گذشته ادامه داد. در این راستا روز سه‌‌‌شنبه رسانه‌‌‌های جمهوری آذربایجان مدعی شدند که نیروهای امنیتی این کشور ۱۶ شهروند آذربایجانی را به اتهام همکاری با ایران دستگیر کردهاند.
به گزارش دنیای اقتصاد، ایران نیز در واکنش به این اقدام، اقدامات مقتضی را انجام داد و سه‌‌‌شنبه شب ایسکانیوز در خبری به نقل از یک منبع آگاه در وزارت خارجه نوشت: دو تن از رهبران حسینیون آذربایجان که چند روز پیش در قم بازداشت شده بودند، آزاد شده‌‌‌اند. حسینیون جریانی است که زیرمجموعه محور مقاومت تعریف شده است و برخی اعضای آن از دهه ۸۰ و برخی نیز از دهه ۹۰ در ایران به سر می‌‌‌برند. جمهوری آذربایجان چند سال پیش قانونی تصویب کرد مبنی بر اینکه هر گروه مسلح متشکل از اتباع این کشور که در کشوری دیگر مانند سوریه وارد جنگ شده باشند، باید به کشور مسترد شوند. باکو حسینیون را نیز در این لیست قرار داده و از سال‌ها پیش از تهران خواسته که اعضای این گروه را به جمهوری آذربایجان تحویل دهند. با این حال این سوال کماکان ذهن سیاستگذاران، نخبگان در قدرت و تحلیلگران را به خود جلب کرده که آیا تنش‌‌‌زدایی با باکو امکان‌پذیر است؟ روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با یک سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان و دو پژوهشگر مسائل قفقاز این موضوع را به بحث گذاشت.
راهکارهای عملی کاهش تنش
محسن پاک‌‌‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان تنش‌‌‌زدایی بین ایران و جمهوری آذربایجان را امکان‌پذیر دانست و گفت: «بین ایران و جمهوری آذربایجان اشتراکات متعددی وجود دارد که با اتکا به این اشتراکات می‌توان در مقاطع مختلف تنش‌‌‌زدایی بین طرفین را به سرانجام رساند.» پاک‌‌‌آیین با اشاره به اینکه معمولا بین کشورهای همسایه در حوزه‌‌‌های مختلف ممکن است اختلاف‌‌‌نظرهایی پیش بیاید، افزود: «کار دیپلمات‌‌‌های دو کشور این است که با تداوم تماس‌‌‌ها و با باز نگه داشتن درب دیپلماسی، تلاش کنند که اختلافات را کاهش داده و بر اشتراکات بیفزایند.» دیپلمات پیشین ایران تاکید کرد: «در روابط بین تهران و باکو با وجود تنش‌‌‌هایی که بعد از تهدید سفارت آذربایجان در کشور ما به وجود آمد، اما طرفین همچنان ارتباطات دیپلماتیک خود را حفظ کردهاند و طی این مدت سه بار تلفنی صحبت کردهاند. همچنین سفیر ایران در باکو فعال است و امیدوار هستیم که سفارت آذربایجان نیز به زودی فعالیت دیپلماتیک خود را در ایران از سر بگیرد.» پاک‌‌‌آیین، از جمله راهکارهای عملی برای کاهش تنش بین تهران و باکو را تداوم تماس‌‌‌ها دانست و توضیح داد: «در کنار تماس‌‌‌های تلفنی، باید هیات‌‌‌هایی نیز تبادل شود و دو طرف مراتب نارضایتی خود را در هر موضوعی که هست به یکدیگر منتقل کنند.» سفیر پیشین ایران در باکو تاکید کرد: «در عین حال اشتراکات متعددی در حوزه‌‌‌های اقتصادی، فرهنگی و امنیتی نیز باید مورد تبادل نظر قرار بگیرد و به نظر می‌رسد با تداوم این روند، روابط دوجانبه نیز به سمت عادی شدن و تنش‌‌‌زدایی پیش برود.»
فعلا تنش‌‌‌زدایی ممکن نیست
سالار سیف‌‌‌الدینی، پژوهشگر مسائل قفقاز نیز گفت که امکان تنش‌‌‌زدایی بین ایران و جمهوری آذربایجان در حال حاضر وجود ندارد و در تحلیل این اظهارنظر خود توضیح داد: «تنش و اختلاف بین تهران و باکو، اختلافی ژئوپلیتیک است و نه اختلاف سیاسی. اختلاف‌‌‌های سیاسی با گفت‌وگو و مصالحه می‌تواند حل و فصل شود اما کشمکش‌‌‌ها و بحران‌های ژئوپلیتیک به آسانی قابل رفع نیستند.» وی افزود: «در صورتی بحران ژئوپلیتیک قابل حل است که منابع جغرافیایی تنش قابل تقسیم باشد که در مورد ایران و آذربایجان این امکان وجود ندارد. مساله دیگر اینکه موازنه قوا باید به گونه‌‌‌ای تعریف شود که مناسبات قدیمی قدرت را از بین ببرد. همچنین رابطه طرفین باید بر مبنای حسن‌‌‌نیت شکل گرفته باشد و بخواهند که وارد حل بحران ژئوپلیتیک شوند.» سیف الدینی در ادامه گفت: «این در حالی است که در رابطه با تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان، منابع جغرافیایی قابل تقسیم نیست. زیرا بحران بین تهران و باکو بر سر استان سیونیک است که تکلیفش مشخص است.» این کارشناس با اشاره به اینکه موازنه قدرت به گونه‌‌‌ای است که فعلا باکو نمی‌تواند به تنهایی در رابطه با استان سیونیک دست به اقدام اثرگذاری بزند و آن را اشغال کند، ادامه داد: «البته ممکن است یک قدرت بزرگ در پشت آذربایجان قرار بگیرد و موازنه قوا را به ضرر ایران برهم بزند.» سیف الدینی در نهایت گفت که« باکو نسبت به ایران هیچ حسن‌‌‌نیتی ندارد و دائما علیه موجودیت، تمامیت ارضی و وحدت ملی ایران اقدام یا اظهارنظر می‌کند؛ مواردی که برای تمام کشورها در زمره خطوط قرمز تعریف شده و هیچ کشوری به کشور دیگر اجازه نمی‌‌‌دهد در رابطه با این موضوعات دخالتی کند.» وی افزود: بنابراین در شرایط فعلی هیچ چشم‌‌‌اندازی برای حل‌وفصل تنش‌‌‌ها بین ایران و جمهوری آذربایجان دیده نمی‌شود.
اولین گام باکو برای تنش‌‌‌زدایی
هادی خسروشاهی، پژوهشگر مسائل قفقاز در اندیشکده جریان نیز با اشاره به اینکه اخیرا فارن‌افرز مقاله‌‌‌ای منتشر کرد مبنی بر اینکه ایران و جمهوری آذربایجان در حال حرکت به سمت تنش‌‌‌زدایی هستند، گفت: «به نظر می‌رسد با وساطت کشورهایی مانند ترکیه و سوریه، دو کشور در بخش‌‌‌هایی می‌‌‌خواهند تنش‌‌‌زدایی انجام دهند.» وی افزود: «با توجه به برگزاری انتخابات ترکیه کمتر از دو هفته دیگر، موقعیت متزلزل اردوغان در این انتخابات و همچنین در نظر گرفتن این موضوع که احزابی در ترکیه هستند که احزاب متحد ایران به شمار می‌‌‌آیند بنابراین ترکیه در آستانه انتخابات تمایل دارد امتیازاتی به ایران بدهد تا اردوغان بتواند حمایت احزاب متحد با ایران را داشته باشد.» خسروشاهی با اشاره به اینکه اخیرا حزب «هدی پار» که مرتبط با حزب‌‌‌الله ترکیه و یک حزب کردی است از اردوغان حمایت رسمی کرده، توضیح داد: «این گزاره در کنار توییت اخیر مولود چاووش‌‌‌اوغلو مبنی بر اینکه ترکیه معتقد است باید کریدورهای فعلی قفقاز و راه ارتباطی جمهوری آذربایجان به نخجوان از مسیر ایران حفظ شود، بیانگر عقب‌‌‌نشینی از بحث کریدور زنگزور است.»
این پژوهشگر در ادامه گفت حتی اگر اردوغان باز هم در انتخابات پیروز شود، روند تنش‌‌‌زدایی بین تهران و باکو را ادامه خواهد داد؛ زیرا دولت وی ائتلافی خواهد بود و همچنان به جلب نظر ایران نیاز دارد. خسروشاهی با اشاره به آغاز روند تنش‌‌‌زدایی بین ایران و آذربایجان گفت: «در ۱۰ روز اخیر مشاهده کردیم که توپخانه رسانه‌‌‌ای باکو علیه تهران به نحو چشمگیری کاهش پیدا کرده است که این مساله می‌تواند نشان‌دهنده تمایل جمهوری آذربایجان به کاهش تنش با ایران باشد.»
وی درباره مهم‌ترین خواسته‌‌‌های طرفین از یکدیگر تاکید کرد: «الهام علی‌‌‌اف، رئیس‌‌‌جمهور آذربایجان اخیرا در عشق آباد لیستی به آقای رئیسی داده بود که نفرات موسوم به تیپ حسینیون به آذربایجان تحویل داده شود.» پژوهشگر مسائل قفقاز در ادامه به زمزمه‌‌‌هایی مبنی بر بازداشت دو نفر از اعضای مرتبط با حسینیون در روزهای اخیر اشاره کرد و افزود: «البته این‌گونه اقدامات به نظر من خیلی درست نیست زیرا منجر به آن می‌شود که رئیس‌‌‌جمهور آذربایجان تصور کند می‌تواند با بالا بردن سطح تنش، از ایران امتیازات بیشتری بگیرد.»
موضوع جلسات تهران چه بود؟
همچنین خسروشاهی با اشاره به جلساتی که در هفته‌‌‌های گذشته به ریاست آقای علی‌‌‌اکبر ولایتی به عنوان مشاور رهبری در امور بین‌الملل و حضور دیپلمات‌‌‌های سابق ایران در جمهوری آذربایجان برگزار شد، گفت: «خروجی این جلسات در خصوص کاهش تنش با باکو بود و بر اساس اخبار درز شده به بیرون، دیپلمات‌‌‌ها توصیه‌‌‌هایی برای کاهش تنش ایران با جمهوری آذربایجان ارائه کردهاند.» البته ظاهرا این جلسات هر از گاهی در خصوص مسائل ایران با همسایگانش برگزار می‌شود.