آتش‌سوزی، قاچاق چوب، تهیه زغال و عوامل طبیعی دست در دست هم داده‌اند تا جنگل‌های سبز زاگرس را به نابودی بکشانند. در این میان قاچاقچیان سنجاب نیز بی‌نصیب نمانده‌اند و نقش خود را در نابودی جنگل به‌خوبی ایفا می‌کنند.
به گزارش شهروند، در سال‌های اخیر حیات جنگل‌های زاگرس با شکار بی‌رویه سنجاب بیش از گذشته در معرض تهدید قرار گرفته است، زیرا این سنجاب‌ها نقش موثری در رشد و توسعه درختان بومی جنگلی دارند.
این روز‌ها نگهداری حیوانات خانگی مد شده است، از گربه و سگ و ببر و پلنگ گرفته تا سمور و کروکودیل و مار. در این میان سنجاب‌ها هم طرفدار کمی ندارند و شیطنت و بازیگوشی این حیوانات مینیاتوری سبب شده خیلی‌ها قید نگهداری سگ و گربه را بزنند و به جایش یک سنجاب در خانه نگهداری کنند.
غافل از اینکه این سنجاب‌های زیبا نقش مهمی در اکوسیستم زاگرس ایفا می‌کند و نبودشان می‌تواند جنگل‌ها را به نابودی نزدیک‌تر کند.
سنجاب ایرانی که گونه بومی ایران است، در غرب کشور و محدوده زاگرس، در جنگل‌های بلوط که معمولا دارای درختان بلند و کهنسال است، زندگی می‌کنند.
این جونده پرجنب‌وجوش درختان بلند و کهنسال را به درختان کوتاه و پرشاخ و برگ ترجیح می‌دهند. اما جمعیت سنجاب ایرانی به علت قطع بی‌رویه بلوط توسط مردم و قاچاق و اسارت بی‌اندازه توسط قاچاقچیان و شکارچیان تهدید می‌شود.
بلوط‌ستان که سال‌هاست که به همت شخم‌زدن‌های گراز و بلوط کاشتن‌های سنجاب پایدار مانده است، این روز‌ها حال خوبی ندارد، هم گراز قربانی شکارچیان شده، هم سنجاب اسیر دست قاچاقچیان و هم بلوط‌ستان رمق ایستادن مقابل آتش‌افروزان را از دست داده است.
عکس‌های این حیوان بخت‌برگشته را می‌توانید گاه و بیگاه در سایت‌های خریدوفروش ببینید. سنجابی که باید لابه‌لای شاخه‌های سبز بلوط در جنگل‌های زاگرس بالا و پایین بپرد، اسیر و در قفس گرفتار شده تا دستمایه بازی و سرگرمی انسان‌های خودخواه باشد.
حامد اسراری، مدیرعامل انجمن محیط‌زیستی پاژین بانه توضیح می‌دهد که سنجاب یک گونه متعلق به زاگرس است و در جایی باید حضور داشته باشد که حتما درختان بلوط هم باشند.
او توضیح می‌دهند که سنجاب‌های هر محدوده با یکدیگر متفاوتند و خصوصیات رفتاری سنجابی که مثلا در جنگل‌های خرم‌آباد است، با سنجاب محدوده جنگلی آذربایجان‌غربی و کردستان و لرستان متفاوت است.
اسراری بر این باور است که سنجاب‌ها باغبان درختان زاگرس هستند، به این معنا که این حیوان به‌طور غریزی بلوط‌ها و گردو‌ها را در دل خاک پنهان می‌کند، بعد هم فراموش می‌کند که آن‌ها را کجا گذاشته است. این کار باعث می‌شود سنجاب نقش یک باغبان را ایفا کند. بارندگی‌ها هم سبب می‌شود دانه‌ای که در دل زمین پنهان شده است، رشد کند و جوانه بزند.
او توضیح می‌دهد که متاسفانه قاچاق سنجاب در ماه‌های اخیر بسیار زیاد شده است و بیشتر این سنجاب‌ها هم به اصفهان و تهران فرستاده می‌شوند. متاسفانه مافیای قوی قاچاق سبب شده ضربه مهلکی به پیکره محیط‌زیست و این گونه جانوری وارد شود.
مافیای چوب و استراحت جنگل‌های شمال سبب شده بسیاری از قاچاقچیان چوب به جنگل‌های زاگرس روبیاورند و این آفتی به جان زندگی سنجاب‌ها هم انداخته است.
این موضوعی است که اسراری به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «درختان گردو بلند هستند و حدود دو متر ارتفاع پیدا می‌کنند. این درختان زیستگاه این سنجاب‌ها می‌شوند. زمانی که هر درخت گردو یا بلوط قطع می‌شود، در واقع خانه این سنجاب‌ها ویران می‌شود. این اتفاق در همه استان‌هایی که در محدوده زاگرس قرار دارند، می‌افتد. این پایان ماجرا نیست و وقتی ماجرا بدتر می‌شود که قاچاقچیان این حیوانات بی‌پناه را به دام می‌اندازند و آن‌ها را به فروش می‌رسانند.
اسراری به این موضوع اشاره می‌کند که ناآگاهی مردم نسبت به شرایط، دست قاچاقچیان را بازمی‌گذارد. مردم این سنجاب‌ها را می‌خرند به این بهانه که آن‌ها به‌شدت بازیگوش و مهربان هستند و واقعا هم اینطور است. اما وقتی این سنجاب‌ها برای مدتی از زیستگاه خود دور باشند، به‌شدت افسرده و گوشه‌گیر می‌شوند. نکته اینجاست که وقتی مردم قصد رهاسازی مجدد آن‌ها را دارند، نمی‌دانند که هیچ‌گاه دیگر نمی‌توانند به اکوسیستم خودشان برگردند و در طبیعت تلف می‌شوند.
او می‌گوید وقتی فردی ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان برای یک سنجاب می‌دهد، نمی‌داند که این حیوانات با چه عذابی به دام قاچاقچیان می‌افتند. آن‌ها برای شکار سنجاب‌ها یک حفره در پایین درخت بلوط ایجاد می‌کنند تا به حفره بالایی که سنجاب در آن زندگی می‌کند، وصل شود و از یک طرف گاز یا اسپری را در درخت وارد می‌کنند تا سنجاب‌ها از حفره بعدی خارج شوند و آن‌ها را اسیر می‌کنند. در واقع با این کار هم درخت و هم سنجاب‌ها را نابود کرده‌اند.
این فعال محیط‌زیست می‌گوید: «زاگرس از چند جهت در معرض خطر قرار گرفته است. خشکسالی و کمبود بارش‌ها سبب شده درختان دچار سکته شوند. قارچ‌ها و پروانه‌های برگ‌خوار هم به جان این درختان افتاده است. زمین‌خواری و آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی نیز خطر دیگری است که این جنگل‌ها را تهدید می‌کند، حالا نیز قاچاق سنجاب‌ها ضربه مهلک دیگری به پیکره این جنگل‌ها وارد کرده است.
تمامی حاشیه زاگرس در همه جنگل‌های تنک و متوسط و انبوه جسته‌وگریخته سنجاب دارد. سنجاب زاگرس از گونه پستانداران جنگل‌هاست که جنگل‌های دانه‌دار مثل بلوط را برای زندگی ترجیح می‌دهد.
آشیانه‌اش در درخت‌هاست؛ حفره‌های به‌جامانده از فعالیت دارکوب‌ها یا خشکیدگی طبیعی درخت‌ها در طول سالیان. این حیوان، کارنده طبیعی جنگل است، اصطلاحا می‌گوییم «واکار» جنگل.
می‌دانیم که سنجاب دانه‌های موردنیازش را در زمین ذخیره می‌کند. نکته مهم آن است که همیشه نمی‌تواند جای ذخیره‌هایش را پیدا کند؛ مثلا در مواقعی که باد و باران رنگ دانه را تغییر می‌دهد. به این ترتیب نهال‌هایی که به کمک سنجاب می‌رویند باعث ترمیم جنگل می‌شوند. هر یک سنجاب که از بین می‌رود، به اندازه چند دهه نهال در جنگل کم می‌شود.
محمد ناجی کانی سانانی، فعال محیط‌زیست و مدیرعامل «انجمن سبز چیا»ی مریوان توضیح می‌دهد که در هر هکتار در جنگل ۱۵ تا ۲۵ عدد سنجاب وجود دارد. این گونه‌های نگه‌دارنده جنگل در انتهای زنجیره غذایی گیاه‌خواران، گوشت‌خواران و میوه‌خواران قرار دارند که در واقع هسته‌خوار به شمار می‌روند، غذای یک گروه بزرگی از جانداران به شمار می‌روند و از میوه‌های جنگلی نیز تغذیه می‌کنند. نکته‌ای که در مورد این سنجاب‌ها وجود دارد این است که یکسری از انگل‌های درختان جزو خوراک این سنجاب‌ها به شمار می‌رود و معده آن‌ها می‌تواند این انگل‌ها را هضم کند.
به اعتقاد این کاشناس محیط‌زیست این حیوان بزرگ‌ترین ضربه را از انسان می‌خورد، در واقع سنجاب در زنجیره غذایی انسان قرار ندارد، بلکه از گونه‌هایی است که به‌عنوان حیوان خانگی و یک گونه لوکس از آن نگهداری می‌شود. او می‌گوید قیمت این سنجاب‌ها از ۵۰۰ تومان شروع می‌شود و بسته به نوع تربیت آن ۲ میلیون تومان است.
افراد آشنا به منطقه، نوزادان سنجاب را که در مرحله شیرخوارگی است، از جنگل می‌گیرند. گاهی هم به‌دلیل تلاقی مناطق مسکونی با نقاط جنگلی، وقتی در طبیعت به‌اندازه کافی دانه یافت نشود، حیوان به باغ‌های اطراف می‌رود و از هسته میوه‌های دست‌کاشت تغذیه می‌کند. اهلی‌کردن سنجاب در زمان نوزادی، کار آسانی است. نگهداری‌اش هم برای قاچاقچیان زحمت و هزینه‌ای ندارد. حیوان را در قفس‌های کوچک و تنگ نگهداری می‌کنند و بعد هم به‌عنوان سنجاب رام می‌فروشند.
به اعتقاد این فعال محیط‌زیست بیکاری یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی است که سبب می‌شود افراد به سمت قاچاق این گونه حیوانی بروند. از سوی دیگر قانون نیز حالت بازدارندگی برای آن‌ها ندارد و قاچاقچیان خیلی زود آزاد می‌شوند یا جریمه‌های کمی را می‌پردازند.
کانی سانانی معتقد است که نباید تصور کرد که نگهداری حیوان در خانه می‌تواند به نفع حیوان باشد و تاکید می‌کند: «ما ممکن است ندانیم که حیوان در شرایطی شبیه به زندان و اردوگاه نگهداری می‌شود، اما وقتی به خانه ما هم می‌رسد، وضعیت بهتری ندارد. بعضی‌ها تصور می‌کنند با رسیدگی به تغذیه حیوان و بردنش پیش دامپزشک، همه آنچه را که لازم دارد برایش فراهم کرده‌اند، اما حیوان، حریم و جغرافیای ویژه خود را دارد. خانه ما شرایط طبیعی زندگی سنجاب شامل هوا، دما، نور، نوع بازتاب سروصدا در محیط جنگل را ندارد. زیستگاه اصلی این حیوان محدود نیست؛ همه جنگل از درختان تناور و خاک گرفته تا خش‌خش برگ و حرکت گونه‌های دیگر جزئی از زندگی او است. حیوان باید جنب‌وجوش داشته باشد، طی مسافت کند، از درخت بالا و پایین برود، از ترس گونه‌های غالب بگریزد و جفت‌گیری کند. چنین شرایطی فقط در طبیعت ممکن است و ما وقتی او را از محیط‌زیستش جدا می‌کنیم، در بهترین شرایط هم به این حیوان آسیب می‌رسانیم.»
این فعال محیط‌زیست می‌گوید گاهی در بازرسی محموله‌های ۷۰۰ و ۸۰۰ تایی از این سنجاب‌ها پیدا می‌شود، اما بیشتر از آنکه محموله‌های قاچاق پیدا شود، کاهش گونه‌های گیاهی می‌تواند نبود این حیوان را نمودار کند.
او به این نکته اشاره می‌کند که بزرگ‌شدن این سنجاب‌ها به‌سختی صورت می‌گیرد. مادر یک سنجاب در ۱۵ روز اول به دنیا آمدن نوزادش باید تمام وقت از او مراقبت کند. بدن این سنجاب‌ها در بدو به دنیا آمدن بسیار حساس و آسیب‌پذیر است و چشم‌هایش باز نمی‌شود. مادر باید در این مدت مدام از این نوزاد نگهداری کند تا بتواند بعد از مدتی ببیند یا سر پا بایستد. انصاف نیست که نوزاد سنجابی که مادرش او را به‌سختی بزرگ کرده، از او جدا کرد.
قاچاق حیات وحش بعد از قاچاق موادمخدر، اسلحه و انسان، یکی از پرسودترین تجارت‌های سیاه جهان به شمار می‌رود که سنجاب‌ها هم در این چرخه گرفتار شده‌اند.
سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی نیز در این‌خصوص می‌گوید: «شاهد فروش و قاچاق سنجاب‌های زاگرس هستیم. اگر این حیوانات از طبیعت گرفته و پرورش داده شده باشند، به نوعی پرورش در اسارت به روش غیرقانونی محسوب می‌شود.»
نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس در مجلس یازدهم بر این باور است که قاچاق سنجاب از استان‌های زاگرس‌نشین همچون ایلام، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه‌وبویراحمد به‌شدت افزایش یافته است و نسل این گونه حیوانات ارزشمند در معرض تهدید قرار گرفته، از سویی دیگر به دلیل آتش‌سوزی‌های سال‌های اخیر، زیستگاه این حیوانات نیز با مشکلات زیادی روبه‌رو بوده است.
به گفته این نماینده مجلس، سنجاب حیوان ذی‌قیمتی برای بهسازی و بازسازی جنگل‌ها شمرده شده و به نوعی «باغبان جنگل» محسوب می‌شود.
او توضیح می‌دهد که هر گونه خرید و فروش حیوانات وحشی بدون مجوز قانونی و استفاده آن‌ها تحت هر عنوانی مصداق جرم تلقی می‌شود. حیوانات خانگی و اهلی تعریف خاص خودشان را دارند و لزوما هر حیوانی که از طبیعت وحشی برداشت می‌شود و افراد آن‌ها را در اسارت نگهداری کنند، خانگی یا اهلی محسوب نمی‌شوند.
در قوانین مربوط به پرورش و تکثیر حیوانات در سازمان حفاظت محیط‌زیست هیچ‌گونه ضوابطی درخصوص پرورش و نگهداری حیواناتی مثل سنجاب ابلاغ نشده است. تکثیر و پرورش آهو، قوچ، میش و حتی عقرب برای زهرگیری داریم، اما تکثیر و پرورش سنجاب توجیه و دلیل متقنی برای آن وجود ندارد، جز آنکه متاسفانه بسیارى از افراد علاقه‌مند به حفظ و نگهدارى آن به‌عنوان حیوانات خانگی هستند.
به اعتقاد او قاچاق حیواناتی که از طبیعت برداشت شده‌اند؛ از سنجاب گرفته تا حیوانات دیگر، در سایه نبودنظارت متولیان امر، بدیهی است که منجر به از بین رفتن حیات پویای طبیعت خواهد شد. اما از طرفی حیواناتی که از زیستگاه خود جدا شده‌اند و در خانه‌ها نگهداری می‌شوند، سرنوشت خوبی در انتظار آن‌ها نیست. نگهداری این حیوانات به دلیل هزینه‌های بالا و نبود تخصص دامپزشک، پس از مدتی مورد بی‌توجهی قرار گرفته و بی‌شک احتمال رهاسازی آن‌ها در طبیعت افزایش پیدا می‌کند یا در اسارت جان می‌دهند.