در روزهای پایانی دولت روحانی و در صحنه سیاست خارجی، برجام و توافق هسته‌ای در مرکز توجه‌ها قرار دارند. اما یک پرونده مهم دیگر هم روی میز دستگاه دیپلماسی روحانی هست؛ این پرونده، اما مثل برجام در مرحله تعیین تکلیف نهایی و رسیدن به نتیجه یا شاید شکست نیست، بلکه بعد از مدت‌ها به نظر می‌رسد تازه اولین گام‌ها در مسیری نامعلوم رقم می‌خورد.
به گزارش شرق، اولین قدم‌های گفتگو بین ایران و عربستان سعودی، با وساطت عراق و دیگران برداشته شده است؛ یعنی حرکت به سمت تعامل بعد از هشت سال پرتنش که در آن وضعیت رابطه تهران- ریاض از بد به بدتر رفت. مقامات ایران در چند هفته اخیر که این گفتگو‌ها شروع شده‌اند، مدام تأکید کرده‌اند از گفتگو و تعامل با همه کشور‌های منطقه و به‌طور مشخص با عربستان سعودی استقبال می‌کنند و این تأکیدات این هفته نیز تکرار شدند.
روز گذشته سخنگوی دولت در نشست خبری هفتگی خود با رسانه‌ها، درباره ارزیابی از مذاکرات ایران و عربستان گفت: «ما همچنان معتقدیم گفتگو به‌ویژه بین جوامع درون امت مسلمان، تنها راه شایسته برای حل‌وفصل اختلافات میان آنهاست». علی ربیعی افزود: «در گفتگو‌هایی که تا‌کنون بین دو طرف انجام شده، مسائل میان دو کشور از موضعی دوستانه و با حسن‌نیت به بحث گذاشته شده و پیشرفت‌هایی هم حاصل شده است».
ربیعی تأکید کرد: «ما درک می‌کنیم که در برخی موارد ممکن است اختلاف‌ها، پیچیدگی‌هایی داشته باشد که حل آن‌ها به زمان نیاز دارد».
سخنگوی دولت یادآور شد: «ما این گفتگو‌ها و ادامه آن تا به حداقل رساندن اختلاف‌نظر‌ها را مثبت ارزیابی می‌کنیم و همواره آمادگی داریم با تکیه بر حسن‌نیت متقابل و تأمین منافع و رفع نگرانی‌های دو طرف این گفتگو را با جدیت ادامه بدهیم». او گفت: «سیاست جمهوری اسلامی ایران، سیاست مشخص تحت عنوان سیاست همسایگی و منطقه‌گرایی است. امنیت منطقه و عدم سوءاستفاده از کشور‌ها به بهانه‌های امنیتی حضور همه کشور‌های منطقه در کنار هم است».
خطیب‌زاده در پاسخ به پرسشی در باره موضع اعلام‌شده از سوی وزیر امور خارجه عربستان سعودی مبنی‌بر استقبال این کشور از گفتگو با ایران و نیز تأکید وی بر لزوم اثبات پایبندی جمهوری اسلامی ایران به تضمین امنیت و ثبات منطقه اظهار کرد: «مقامات عربستان سعودی باید بدانند جمهوری اسلامی ایران بر‌اساس مواضع اصولی خود، همواره خواهان حفظ صلح و امنیت منطقه خلیج‌فارس از سوی کشور‌های منطقه بوده است.
این رویکرد با تلاش‌ها و رشادت‌های صورت‌گرفته از‌سوی ایران، در پایان‌دادن به سیطره داعش و سایر گروه‌های تروریستی در عراق و سوریه و جلوگیری از نفوذ گروه‌های تکفیری به کشور‌های حوزه خلیج فارس کمک شایانی کرده است».
سخنگوی دستگاه دیپلماسی تأکید کرد: «ما همواره از گفتگو برای دستیابی به نتایج ایجابی استقبال کرده و نگاهمان به مذاکره با عربستان مثبت است».
اما تأکید مقامات ایران تنها یک ژست دیپلماتیک نیست. خواست دولت حسن روحانی از همان ابتدا، بهبود رابطه‌ای بود که در دوران محمود احمدی‌نژاد به تیرگی گراییده بود. در واقع، روحانی در خرداد ۹۲، چند روز پس از پیروزی در انتخابات و از جایگاه رئیس‌جمهور منتخب، موضع و خواست خود را درباره عربستان مشخص کرد.
او در پاسخ به پرسشی از خبرنگار الجزیره با تأکید بر اینکه «اولویت اول دولت جدید در بحث سیاست خارجی، داشتن روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان است»، افزود: «اولویت ما این است که با ۱۵ کشور همسایه یک رابطه نزدیک و دوستانه در چارچوب منافع متقابل داشته باشیم».
وی همچنین با اشاره به اهمیت رابطه با کشور‌های حوزه خلیج فارس برای ایران اظهار کرد: «داشتن روابط دوستانه و نزدیک با کشور‌های حوزه خلیج فارس برای ما دارای اهمیت ویژه‌ای است، به‌ویژه در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی».
روحانی با بیان اینکه «ما نه‌تنها با این کشور‌ها همسایه هستیم، بلکه برادر نیز هستیم»، به اهمیت روابط با عربستان سعودی اشاره کرد و گفت: «سالانه صد‌ها هزار ایرانی برای زیارت به خانه خدا می‌روند و تعداد زیادی از عربستان سعودی نیز به ایران سفر می‌کنند و با توجه به این مسائل، زمینه برای گسترش تعامل سیاسی و اقتصادی بسیار آماده و فراهم است و من خوشحال هستم که اولین تفاهم امنیتی بین ایران و عربستان در سال ۷۷ از طرف ایران با امضای بنده منعقد شد و امیدوارم در دولت آینده روابط خوبی با همسایگان به‌خصوص با عربستان سعودی داشته باشیم».
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه روحانی نیز بار‌ها با پیشنهادات مختلف برای گفتگو و صلح در منطقه به عربستان پیام‌هایی صریح و ضمنی فرستاد که اگر بخواهد می‌تواند از خصومت دست بکشد و با گفتگو اختلافات را حل کند.
اما اتفاقات طور دیگری رقم خورد. از سویی، نگرانی عربستان سعودی از بهبود روابط ایران با غرب، به‌خصوص در شرایطی که تصمیمات جدید درباره ایران بدون نقش‌آفرینی عربستان پیگیری می‌شد، باعث شد ریاض نسبت به ایران در موضعی تدافعی قرار بگیرد و پیگیر نگرانی‌های خود باشد؛ به‌خصوص با توجه به اینکه سابقه رقابت و حتی خصومت بین ایران و سرزمینی که امروز عربستان سعودی نام دارد، عمری به درازای تاریخ منطقه دارد.
از طرفی اتفاقاتی مثل حمله به سفارت عربستان نیز باعث تشدید تنش‌ها و در نهایت قطع رابطه شد تا به جای رفع چالش‌ها و اختلاف‌هایی که در دوران احمدی‌نژاد ایجاد شده بود، رابطه روند نزولی شدیدی را پی بگیرد. کمی بعد، رسیدن دونالد ترامپ به قدرت و سیاست‌های او در قبال ایران، باعث شد عربستان فرصت را هم برای مقابله با ایران و هم برای ادامه پیگیری دیگر جاه‌طلبی‌هایش در پروژه‌هایی مثل یمن مناسب ببیند.
در نهایت، اما هم دوران ترامپ بدون اینکه عربستان بتواند پرونده‌ای را علیه ایران یا حتی با حضور ایران به نتیجه چندانی برساند، تمام شد و هم موضع واشنگتن در قبال منطقه تغییر کرد و هم دغدغه‌ها و نارضایتی‌ها از ناکامی‌های محمد بن‌سلمان در این زمینه، در ریاض و در بین خاندان سلطنتی افزایش یافت؛ در کنار اتفاقاتی مثل عقب‌نشینی امارات متحده عربی از همراهی تمام‌و‌کمالش با پروژه‌های عربستان.
برایند این اتفاقات، اکنون داستان را به این نقطه رسانده است که عربستان حاضر باشد راه نرفته را بیازماید و میز مذاکره را در محک تجربه بگذارد. در واقع، پای در راهی بگذارد که مدت‌هاست خیلی‌ها در منطقه ورود به آن را از ریاض خواسته بودند.
تنش بین تهران و ریاض البته تنها برای خود این دو کشور چالش نمی‌آفریند. به جرئت می‌توان گفت ایران و عربستان قدرتمندان منطقه هستند و درگیری و تنش بین این دو، بقیه را نیز دچار چالش یا لااقل نگرانی می‌کند. از‌همین‌رو است که عراق در این مدت مشغول نقش‌آفرینی در گفتگو شده و باز به همین دلیل است که پاکستان در سال گذشته مدت‌ها در تلاش بود واسطه شکل‌دهی به گفت‌وگویی شود. اما در خاورمیانه وقتی صحبت از میانجیگری باشد، مخصوصا وقتی یک پای ماجرا ایران باشد، همه به یاد عمان می‌افتند و این‌بار نیز دوباره نگاه‌ها به سمت مسقط رفته است.
منابع عربستانی از سفر سلطان عمان به عربستان در هفته آینده برای رایزنی درباره مسائل مختلف از‌جمله پرونده هسته‌ای ایران خبر داده‌اند. به گزارش ایسنا، به نقل از رأی‌الیوم، سلطان هیثم بن‌طارق، سلطان عمان، روز یکشنبه آینده به شهر نئوم عربستان سفر خواهد کرد که این اولین سفر خارجی پادشاه عمان پس از روی‌کار‌آمدن است.
برخی منابع عربی در ریاض به خبرگزاری آلمان گفته‌اند یک هیئت عالی‌رتبه متشکل از وزرای کابینه عمان، سلطان این کشور را در این سفر همراهی خواهند کرد.
این منابع گفته‌اند: سفر سلطان عمان یک‌روزه بوده و در این سفر با ملک‌سلمان بن‌عبدالعزیز، پادشاه سعودی و محمد بن‌سلمان، ولیعهد این کشور دیدار و رایزنی خواهد کرد. این منابع همچنین تأکید کردند مقامات سعودی و عمانی در این سفر درباره بحران یمن و تلاش برای حل دیپلماتیک آن و نتایج مذاکرات پرونده هسته‌ای ایران و همچنین تقویت همکاری میان کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، به‌ویژه عمان و عربستان گفتگو خواهند کرد.
این سفر آخرین نمونه از رفت‌وآمد‌های نسبتا ناگهانی در هفته‌های اخیر بین کشور‌های منطقه است که همواره ایران یا عربستان یک پای آن‌ها بوده‌اند تا به نظر برسد مسئله این رابطه، موضوع مشترک همه آنهاست.
در هشت سال دولت روحانی البته روند اتفاق‌ها بین تهران و ریاض برعکس ترجیح دولت روحانی پیش رفت، اما به نظر می‌رسد در آخرین روزهای دولت او، شیب اتفاق‌ها از منفی به مثبت چرخیده است. هنوز فاصله زیاد است تا زمانی که بشود از عباراتی مثل «بهبود روابط» استفاده شود، اما به نظر می‌رسد بی‌نتیجگی گزینه‌های دیگر برای سعودی‌ها، تغییر سیاست‌های ایالات متحده با تغییر دولت و پافشاری‌ها درون و بیرون ریاض به بن‌سلمان و دیگر عواملی که ریاض را به دیپلماسی فرامی‌خواندند، سرانجام نتیجه داده است و دو طرف، آرام‌آرام مسیر گفتگو را پی گرفته‌اند.
راه‌حل چالش تهران- ریاض شاید حتی از راه برجام نیز طولانی‌تر باشد، اما در روزهای آخر دولت روحانی، دستگاه دیپلماسی او سرانجام توانسته است به این راه قدم بگذارد.