فراروـ در عقود معوض برای افراد این حق وجود دارد که تا وقتی طرف مقابل عوض معامله را نپرداخته است، طرف دیگر نیز می‌تواند از تحویل موضوع معامله خودداری کند. (عقد معوض عقدی است که در آن هر یک از طرفین در برابر مالی که می‌دهد یا تعهدی که بر عهده می‌گیرد، مال یا تعهدی را برای خود به دست می‌آورد. در عقد معوض همیشه دو تعهد متقابل وجود دارد.) این امر در عقود معوض طبیعی است؛ منتها قانون‌گذار به تبعیت از فقه این حق را که حق حبس می‌نامند، برای نکاح نیز قائل شده که قابل انتقاد است؛ زیرا نکاح پیمانی عاشقانه در جهت تشکیل خانواده است و نباید نگاهی معامله‌گونه به آن داشته باشیم. به هرحال در عقد نکاح هم زن می‌تواند طبق قانون مدنی تا وقتی مهریه به او تسلیم نشده است، از برقراری رابطه زناشویی و تمکین خودداری کند.
حق حبس زوجه در عقد نکاح
به موجب ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی همین که ازدواجی به طور صحیح واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین ایجاد می‌شود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل یکدیگر برقرار می‌شود همان‌طور که می‌دانید ازدواج دارای آثار مالی و غیر مالی است. مهریه و نفقه از آثار مالی ازدواج است و حسن معاشرت (خوش‌خلقی و رفتار مناسب با همسر) معاضدت (همکاری) و برقراری رابطه جنسی از آثار غیرمالی آن است.
به بیان دیگر زمانی که زن و مردی به عقد هم درآمدند، به حکم قانون موظف به انجام اموری در مقابل یکدیگر می‌شوند. برای مثال مرد باید مهریه را بپردازد. زن نیز باید از شوهر خود تمکین کند و در این صورت حق دریافت نفقه را خواهد داشت. اما قانون‌گذار در قانون مدنی حکمی را پیش‌بینی کرده است که به موجب آن زن می‌تواند تا زمانی که مهریه‌اش را نگرفته است، از تمکین در مقابل شوهر خودداری کند که به این حکم استفاده از حق حبس در عقد نکاح گفته می‌شود. البته استفاده از این حق منوط به شرایطی است، ازجمله این‌که باید مهریه حال باشد.
از آن‌جایی که زن بلافاصله پس از ازدواج مالک مهریه می‌شود، بعد از عقد ازدواج حق مطالبه آن را خواهد داشت و تا زمانی که شوهر مهریه را پرداخت نکرده است، او هم می‌تواند از انجام وظایف زناشویی خودداری کند. هدف قانون‌گذار از قائل شدن حق حبس در ازدواج حمایت از حق زن برای دریافت مهریه است که مبنای فقهی و شرعی دارد.
حال ممکن است این سوال برای‌تان پیش آمده باشد که منظور از تمکین چیست؟
تمکین در معنای عام؛ یعنی خانم وظایف خود را نسبت به همسر انجام بدهد و از او در حدود قانون و عرف اطاعت نماید و ریاست شوهر را در خانواده پذیرا باشد. منظور از تمکین در معنای خاص هم روابط زناشویی است و درواقع مفهوم تمکین خاص اطاعت از نیاز‌های غریزی مرد از طرف زن است. (تأمین نیاز‌های جنسی زوج) البته تمکین خاص امر مطلقی نیست و زن موظف به انجام این امر بر طبق زمان، مکان و عرف می‌باشد؛ بنابراین مواردی هم وجود دارد که زن مجاز است تمکین نکند. برای مثال در شرایطی که شوهر مبتلا به یکی از بیماری‌های مقاربتی جنسی باشد، زن می‌تواند از تمکین امتناع کند که در این موارد زن حق دریافت نفقه را دارد. لازم به ذکر است که این وظیفه فقط مخصوص زن نیست و مرد هم در حدود عرف و معمول باید با همسر خود رابطه جنسی برقرار کند.
احتمالاً این سوال برای‌تان پیش آمده است که آیا زوج هم می‌تواند با استناد به حق حبس پرداخت مهریه را منوط به تمکین زوجه کند؟
قانون‌گذار در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی تنها از حق حبس زوجه سخن گفته است و نسبت به مورد مقابل؛ یعنی شوهر ساکت است؛ بنابراین حق حبس به هیچ عنوان برای زوج به رسمیت شناخته نشده است.
شرایط اعمال حق حبس از سوی زوجه
الف. مهریه باید تعیین شده باشد
البته در این مورد اختلاف نظر وجود دارد و بعضی در صورت تعیین نکردن مهریه هم برای زوجه حق حبس قائل شده‌اند. به نظر می‌رسد نظر کسانی که در این مورد قائل به نفی حق حبس هستند، صحیح‌تر باشد؛ زیرا وقتی زوجه در هنگام انعقاد عقد نکاح مهریه‌ای را برای خود تعیین نمی‌کند، بیان‌گر آن است که وی آن را موجل (زمان‌دار) کرده و تعیین آن را به آینده موکول نموده است که این خود نشان از اسقاط حق حبس به صورت ضمنی است.
چنان‌چه قبل از درخواست تمکین زوج مهریه زوجه تعیین نشود، وی حق استناد به حق حبس را نخواهد داشت. لازم به ذکر است که ازدواج دائم حتی بدون تعیین مهریه قانونی و شرعی است و زوجیت واقع می‌شود. درحالی‌که در ازدواج موقت تعیین مهریه شرط صحت عقد محسوب می‌شود، وگرنه عقد باطل است؛ یعنی مهریه در ازدواج موقت جز ارکان اساسی آن به شمار می‌رود.
ب. مهریه باید حال باشد (یعنی بدون مهلت باشد و زمان و اجلی برای آن تعیین نشده باشد)
مهریه حال مهریه‌ای است که برای پرداخت آن مهلتی تعیین نشده باشد و زن این حق را داشته باشد که پس از عقد هر زمان که اراده کند، آن را مطالبه کند؛ بنابراین اگر حین عقد مهریه به نوعی تعیین شود که برای پرداخت آن از سوی مرد مهلتی تعیین شده باشد، به آن مهریه «مهریه موجّل» گفته می‌شود. علاوه‌بر این بر طبق رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور در صورتی که پرداخت مهریه منوط به استطاعت یا توانایی مالی مرد باشد، زن از حق حبس خود محروم خواهد شد. به این نوع مهریه در اصطلاح مهریه عند‌الاستطاعه نیز گفته می‌شود؛ بنابراین زن تنها در شرایطی می‌تواند با استناد به حق حبس خود از تمکین سرباز زند که مهریه او عند‌المطالبه باشد.
لازم به ذکر است که اگر مهریه مدت‌دار باشد، زمانی زوجه حق مطالبه آن را دارد که مدت سپری شود و از آنجا که زوج در زمان عقد نکاح مجاز است که ایفای وظایف زناشویی را از زوجه طلب کند، زوجه نمی‌تواند از حق حبس خود استفاده کند؛ بنابراین این حالت یعنی مدت‌دار بودن مهریه حکایت از اسقاط ضمنی حق حبس از جانب زوجه دارد و هرموقع که زوج مطالبه کرد، باید از وی تمکین نماید، وگرنه ناشزه محسوب می‌شود. (در اصطلاح حقوقی به نافرمانی زوجین و ایفا نکردن وظایف زناشویی از جانب آن‌ها ناشزه گفته می‌شود. در واقع اگر هر یک از زوجین به هر علت وظایف زناشویی خود را ایفا نکند، نشوز کرده است.).
اما در فرضی که زوج از زوجه طلب ایفای وظایف زناشویی را ننماید و زمان پرداخت مهریه فرا برسد، زوجه می‌تواند از حق حبس خود تا استیفای مهریه‌اش استفاده کند، درصورتی‌که مهریه وعده‌دار نباشد. چون به موجب ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی زوجه به محض وقوع عقد نکاح مالک مهریه می‌شود، می‌تواند آن را مطالبه کند و تا زمانی که زوج آن را فراهم نکند، زوجه می‌تواند از حق حبس خود استفاده کند.
ج. زوجه قبل از گرفتن مهریه به ایفای وظایف زناشویی اقدام نکرده باشد
به موجب ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی چنان‌چه زوجه قبل از گرفتن مهریه به اختیار و اراده خود از زوج تمکین خاص نماید، حق حبس وی ساقط می‌شود و دیگر مجاز به امتناع از تمکین و سایر وظایف زناشویی نیست. توجه به این نکته ضروری است که سقوط حق حبس دلیل بر سقوط حق مطالبه مهریه نیست. آن‌چه مسلم است، این است که وجود قید به اختیار در این ماده این مفهوم را می‌رساند که اگر زوجه بر اثر اجبار یا اکراه و یا بیهوشی تمکین نماید، حق حبس وی ساقط نشده و کماکان باقی است.
لازم به ذکر است که اگر شوهر اعلام کند که از پرداخت مهریه ناتوان است، دادگاه به او مهلت می‌دهد تا بتواند مهریه را به همسرش پرداخت کند و یا حکم می‌دهد که این مبلغ در اقساط مشخصی پرداخت شود. به موجب رای وحدت رویه هیأت عمومی دیوان عالی کشور که در حکم قانون و لازم‌الاجراست، اقساطی شدن مهریه باعث از بین رفتن حق حبس زن نمی‌شود و زن می‌تواند تا پرداخت آخرین قسط مهریه از برقراری رابطه جنسی با همسرش خودداری کند.
نتایج اعمال حق حبس از سوی زوجه
۱- به موجب ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی در صورت استفاده زوجه از حق حبس وی استحقاق دریافت نفقه را از دست نمی‌دهد و بدیهی است چنان‌چه زوج از این کار امتناع کند، زوجه می‌تواند از ضمانت اجرا‌های حقوقی و کیفری آن از طریق دادگاه استفاده کند.
۲- زوجه را نمی‌توان ملزم به تمکین خاص از زوج نمود.
۳- درصورتی‌که مهریه قسط‌بندی شده باشد، زن تا پایان دریافت تمامی اقساط مهریه می‌تواند از حق حبس استفاده کند.