فرارو-شب یلدا یا چله یکی از آیین‌های سنتی ایرانیان است که در پهنه وسیعی از ایران، با تمام تفاوت‌های جغرافیایی و فرهنگی، با گذشت قرن ها، کماکان در حال برگزاری است. ایرانیان از گذشته‌های دور این طولانی‌ترین شب سال را به عنوان نقطه اوج مبارزه و غلبه بر نیرو‌های تاریکی و اهریمنی قلمداد می‌کردند و به همین دلیل است که در این شب به جشن و شب زنده داری می‌پردازند.
اما گذشت زمان باعث شده است تا این آیین باستانی دچار تغییراتی شود که این تغییرات بسته به مناطق مختلف، به صورت‌های مختلفی رخ داده است. به عبارت بهتر امروزه آیین‌های مربوط به شب یلدا در نقاط مختلف ایران، دارای تفاوت‌هایی است که در این نوشته قصد داریم به آن‌ها بپردازیم.
شب یلدا یا شب چله، چه شبی است؟
شب یلدا یا شب چله، در واقع به یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی اطلاق می‌شود که در آن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. به عبارت دیگر شب چله اگرچه به معنای طولانی‌ترین شب سال است، اما معنا و مفهوم آن در میان ایرانیان با جشن و سرور برای طولانی‌تر شدن دوباره روزها، مربوط است. نام «یلدا» برگرفته از واژه‌ای سریانی به معنای «زایش» و یا «تولد» است که در قرن ۳ میلادی، میترا پرستان این اصطلاح را به ویژه در اشاره به شبی که الهه میترا در آن متولد شده بود، به کار گرفته و از آن استفاده می‌کردند. اصطلاح اصلی اوستایی (دوره زرتشت) و پارسی باستان (دوره هخامنشیان) برای این جشن ناشناخته است، اما اعتقاد بر این است که در زبان فارسی میانه (دوره اشکانی و ساسانی)، این شب به «زایش مهر» موسوم بوده است. از سوی دیگر اصطلاح فارسی «شب چله»، به نظر می‌رشد اصطلاحی نسبتاً جدید باشد. مشخص نیست که کلمه سریانی «یلدا» از چه زمانی به زبان فارسی وارد شده است، اما این موضوع به اعتقاد برخی کارشناسان به اولین جوامع مسیحی بازمی گردد که به علت تعقیب در امپراتوری روم در قرون اول میلادی به قلمرو ایران پناه آورده بودند.
تاریخچه شب یلدا
چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت کهن و باستانی ایرانی است. مردم روزگاران دور که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضاد‌های طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کار‌ها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب، تنظیم کنند. به مرور این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. تاریکی که نماد اهریمن تلقی می‌شد، در طولانی‌ترین شب سال به اوج قدرت خود می‌رسید و به همین دلیل مردم برای مبارزه با این نیرو‌های اهریمنی، در این شب به برگزاری آیین‌هایی پرداختند که با گذشت زمان جنبه جشن به خود گرفت چرا که نوید پیروزی بر تاریکی پس از طولانی‌ترین شب سال حتمی بود. این جشن احتمالاً توسط مهاجران هندوایرانی در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد به فلات ایران آورده شد، اما قدمت آن را شاید بتوان به قبل از زمان زرتشت، یعنی حدود هزاره ۳ تا ۴ قبل از میلاد نیز عقب برد. گویا بعد‌ها شب یلدا و آیین‌ها مربوط به آن به کیش‌هایی مرتبط شد که بر این باور بود که پیامبری در این شب زاده می‌شود و احتمالاً داستان‌های زایش خدای مهر در آیین میترائیسم و حتی تولد حضرت مسیح (ع) در شب یلدا، متأثر از آن است. با مسلمان شدن ایرانیان، آیین‌های شب چله کماکان در میان ایرانیان باقی ماند و تاکنون نیز ادامه دارد. امروزه علاوه بر ایران، آیین‌های شب چله در مناطق مختلفی همچون افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان، شمال هند، کشمیر و تاجیکستان، برگزار می‌شود.
آیین‌های سنتی شب یلدا
شب یلدا یا همان شب چله یکی از جشن‌های باستانی ایرانیان است که با قدمتی هزاران ساله، تاکنون درحال برگزاری است. تداوم این جشن تاکنون در مقایسه با برخی جشن‌ها و اعیاد بزرگ باستانی دیگر همچون جشن سده و جشن مهرگان نشان می‌دهد که شب چله و جشنی همچون نوروز، احتمالاً مردمی‌تر از دیگر جشن‌های باستانی برگزار می‌شده و مردم عادی به سادگی قادر به برگزاری آن بوده اند. به عبارت دیگر باقی ماندن جشن‌های باستانی همچون شب یلدا در میان مردم عامه تاکنون حکایت از این دارد که احتمالاً چنین آیین‌هایی خاستگاه مردمی داشته اند. به هر حال در این شب، مردم آیین‌هایی را به اجرا در می‌آوردند که به نظر می‌رسد می‌توان از آن‌ها به عنوان آیین‌های اصلی این جشن نام برد. این آیین‌ها عبارتند از؛
۱. دور هم نشینی: آنچه که در میان همه ایرانیان یکسان است، گردآمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان در شب یلدا در خانه‌های یکدیگر و گذراندن آخرین و طولانی‌ترین شب پاییز با همدیگر است.
۲. خوراکی‌های شب یلدا: مردم به سنت کهن نیاکان خود در این شب، سفره‌ای می‌گسترند و در کنار آن می‌نشینند و گذشتن از زمان کهنه به زمان نو را جشن می‌گیرند. در برخی مناطق به این سفره «خوان شب چره» می‌گویند که در هر منطقه ایران بنا برمقتضیات اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی بوم- زیستگاه‌ها و سنت‌های فرهنگی متفاوت است. با این حال معمول‌ترین خوارکی این شب عبارتنداز؛ هندوانه، انار، کدو حلوایی، چغندر، تخمه آفتابگردان، به همراه غذا‌هایی مانند سبزی پلو با ماهی، انار پلو، زرشک پلو و کلم پلو.
۳. شعرخوانی و داستان خوانی: یکی از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا که امروزه رو به فراموش شدن می‌رود مَتل گویی است که به نوعی شعرخوانی و داستان خوانی اتلاق می‌شود.
۴. تفأل زدن و آینده گوی: رسم تفأل زدن و پیش بینی آینده نیز در هر نو شدن فصل و سال، از رسم‌های کهن مردم ایران بوده است.. یاری طلبیدن از لسان الغیب حافظ و تفأل به اشعار او در شب یلدا، یکی از انواع تفأل‌های رایج میان ایرانیان بوده و هست.
۵. آوازخوانی، رقص و بازی: خواندن سرود‌ها و آواز‌های محلی متناسب با شب یلدا و زمستان با گویش و لهجه محلی هر استان بخش دیگری از آداب کهن این شب است.
۶. روشن کردن آتش: آتش همیشه در نزد ایرانیان یکی از مظاهر بزرگ پاکی و ایزدی به شمار می‌رفت که در مبارزه با نیرو‌های اهریمنی همچون تاریکی، یک سلاح بسیار قدرتمند به شمار می‌رفت. به همین دلیل ایرانیان در گذشته در طولانی‌ترین شب سال، بزرگترین آتش‌ها را برپا می‌کردند.
آیین‌های شب یلدا در استان‌های مختلف ایران
اگر حرف زدن در فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی، ممکن است در نگاه اول اشاره به یک مفهوم واحد را نشان دهد، اما باید توجه داشت که خود فرهنگ بزرگ ایرانی، از خرده فرهنگ‌های کوچکتری تشکیل شده است که هریک دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است. به عبارت دیگر در پهنه وسیع ایران، ما نه تنها شاهد تفاوت‌های جغرافیایی هستیم، بلکه با تفاوت‌های فرهنگی نیز روبرو هستیم که خود تا حدودی تابعی از همین تفاوت‌های جغرافیایی و اقلیمی است. این تفاوت‌ها خود یکی از مظاهر زیبای فرهنگ ایرانی است، چرا که می‌توان برای یک سنت واحد، آیین‌های متفاوتی را در مناطق مختلف دید. یکی از این سنت ها، جشن شب یلداست که با وجود برگزاری آن به شیوه‌هایی یکسان در اغلب نقاط کشور، می‌توان آیین‌های متفاوتی را در برخی از نقاط مشاهده کرد که در برخی موارد منحصر بفرد تلقی می‌شود. در ادامه قصد داریم تا برخی از آیین‌های خاص شب یلدا در استان‌های مختلف کشور را معرفی کنیم؛
۱. استان‌های شمال غربی ایران: استان‌های شمال غربی ایران که شامل استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل هستند، با فرهنگ غنی و کهن خود، دارای سنت‌ها و آیین‌های محلی خاص خود برای شب یلدا هستند. یکی از آیین‌های خاص مردم این خطه در شب یلدا مربوط به خوردن هندوانه است که آن را «چیلله قارپیزی» یا هندوانه چله می‌نامند. در این آیین اولین ضربه به هندوانه را معمولاً ریش سفید مجلس می‌زند و در هنگام این کار جمله «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» یا «بلایای خودمان را امروز بریدیم»، را بر زبان جاری می‌کند. در این آیین، باور بر این است که خوردن هندوانه سبب می‌شود که بدن در برابر سوز سرما مقاوم شده و آن را احساس نمی‌کند. یکی دیگر از آیین‌های مردم شمال غرب کشور در شب یلدا این است که در این شب «خوانچه ای» تزیین شده را به عنوان هدیه به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. همچنین در شهر خوی هدیه دادن شیرینی پشمک رواج دارد و این کار گویا به مناسبت شباهت پشمک با برف است.
۲. خراسان: استان خراسان که در سال‌های اخیر به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است، یکی از مراکز بزرگ و مهم فرهنگی ایران به شمار می‌رود. این خطه از گذشته‌های دور یکی از پاسداران بزرگ فرهنگ ایرانی به شمار می‌رود که تا به امروز نیز ادامه دارد. بی شک آیین‌های مربوط به شب یلدا در این خطه پهناور نیز می‌تواند با ویژگی‌های خاصی همراه است. یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا مراسم «کف زدن» است که به ویژه در استان خراسان جنوبی بسیار مرسوم است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. یکی دیگر از سنت‌های کهن شب یلدا در خراسان، «چله بردن» برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مرد‌های جوان طبق‌های آراسته میوه، شیرینی و کله‌قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می‌برند. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می‌کنند.
۳. استان های شمال ایران: استان‌های شمالی ایران نیز به علت وضعیت طبیعی خود، خافظ بسیاری از سنت‌های کهن ایرانی است. مردم مازندران معتقدند که اگر در شب چله «ننه سرما» گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه‌های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ می‌بارد. یکی از آیین‌های مردم مازندران در این شب، طالع بینی با گردو است به این صورت که در پایان جشن، هر نفر با چشم‌های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردو‌ها را می‌شکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیت‌اش برآورده می‌شود. همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد «خرجی» می‌فرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیز‌هایی که برای شب چله لازم است به اضافه‌ی ماهی و مرغ قرار می‌دهد و بعد از غروب آفتاب به خانه همسر آینده خود می‌فرستد.
مراسمی مشابه «خرجی» نیز در استان گیلان به نام «شب چله گر» وجود دارد. گیلانی‌ها نیز در شب چله، توجه ویژه‌ای به خوردن هندوانه دارند. آن‌ها هندوانه‌هایی که محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه‌های برنج بافته شده نگه می‌دارند. مردم شهر‌ها و روستا‌های شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند. طالع بینی در استان گیلان اغلب با پوست هندوانه انجام می‌شود که به فال «هندانه پوس» (پوست هندوانه) مشهور است. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است. «آوکونوس» (آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند. در استان گرگان نیز علاوه بر آیین‌هایی مشابه، خوردن شیرینی‌های محلی مانند مَت و کَسمَک نیز مرسوم است.
۴. استان‌های غربی ایران: شب چله در میان مردم مناطق لرنشین دارای آداب و رسوم خاصی است و به آن «شو اول قاره» می‌گویند. در لرستان و لکستان، شب چله، نوجوانان و جوانان با رفتن به پشت بام همسایه خود و دراز کردن شالی، اشعار را بلند بلند به زبان محلی می‌خوانند و همسایه نیز در شال آن‌ها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد. در کرمانشاه نیز داستان گویی و شعر خوانی جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های شب یلدا دارد به نحوی که بیشتر وقت خود را در این شب به داستان خوانی و شعر خوانی و خوردن شیرنی‌های محلی همچون نان برنجی و «برساق» سپری می‌کنند. در شهر سنندج مرکز استان کردستان نیز از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
۵. استان همدان: یکی از آیین‌های شب یلدا در استان همدان، فال سوزن است که البته در برخی از جا‌های دیگر ایران نیز مرسوم است. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یکپارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعر‌های پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب‌وهوای آن منطقه است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در این شهرستان هاست. همچنین در آجین میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده از طرف خانواده داماد برده می‌شود و این از رسوم قدیم به جامانده است.
۶. استان قزوین: از جمله آیین‌های مرسوم شب چله در همدان موسوم به «شب چره» است که عبارت است از میوه‌های مختلف خشک و تازه که به طور معمول در این شب خورده می‌شوند. مردم قزوین معمولا شب چله را در خانه بزرگتر‌های خانواده سپری می‌کنند و به همین دلیل است که اغلب مرسوم است که مادر بزرگ‌ها شب چره را آماده و بر سر سفره بیاورند. در بعضی مواقع که مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات تاخیر می‌کنند کوچکتر‌ها شعر «هر که نیارد شب چره – انبارش موش بچره» سر می‌دهند و مادربزرگ در آوردن شب چره تعجیل می‌کند. رسم فرستادن هدیه به خانه عروس در قزوین نیز در این شب مرسوم است که به «خونچه چله» معروف است.
۷. استان اصفهان: در استان اصفهان نیز از قدیم‌الایام آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته که کم و بیش هنوزهم ادامه دارد. اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شده است و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌یی با عنوان «سفره شب چله»، این شب را گرامی می‌داشتند. ز دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خواب‌ها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.
۸. استان فارس: استان فارس و شهر شیراز از جمله شهر‌های ایران است که آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. یکی از مراسم‌هایی که در شب یلدا و در میان خانم‌ها انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌های نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند و سپس یک دختر چه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کنند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود. حافظ‌خوانی نیز جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست.
۹. استان یزد: مراسم یلدا در یزد تلفیقی از سنت‌های ایران باستان و اسلامی است. در بعضی محله‌های یزد در شب یلدا مانند چهارشنبه سوری آتش می‌افروزند. آن‌ها آتش را نمادی برای امید به طلوع خورشید و فراموش نکردن روشنایی می‌دانند. در بعضی جا‌ها در کنار سفره‌های یلدایی، سفره‌های دیگری نیز پهن می‌کنند تا برای اهالی خانه و محله طلب دعای خیر کنند. سفره‌های یلدایی در یزد در بزرگترین اتاق خانه ها، روی کرسی انداخته می‌شود. در این شب اقوام در کنار هم غذا‌های سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف می‌کنند.
۱۰. استان کرمان: در کرمان، در شب یلدا گاهی مردم تا صبح بیدار می‌مانند و می‌پندارند که در این شب قارون به شکل هیزم شکنی که پشته‌ای هیزم بر پشت دارد به خانه نیکوکاران مستمند می‌رود و به آن‌ها هیزم می‌دهد و این هیزم‌ها تبدیل به شمش‌های طلا می‌شوند. در ایام قدیم برخی از مردم به چله می‌نشستند و چهل روز مراسم چله نشینی انجام می‌دادند به امید این که قارون به خانه آن‌ها وارد شود و به آن‌ها شمش زر بدهد.
۱۱. استان‌های جنوبی ایران: در استان‌های جنوبی همچون بندر عباس و بوشهر، موسیقی محلی، همواره به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در مراسم‌ها به شمار می‌رود. در شب یلدا نیز در اغلب این مناطق به ویژه در مناطق ساحلی، مردمان با ساز‌های بادی به جشن و سرور می‌پردازند. غذا‌های محلی نیز یکی از بخش‌های مهم سفره شب یلدا در مناطق جنوبی است. نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه به همراه نان میل می‌شود، بخشی از سنت غذایی مردم جنوب در این شب است هرجند که نباید غذا‌های مشهوری همچون قلیه ماهی را از یاد برد.
۱۲. استان قم: مردم قم به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته و سوهان و و کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه نموده و در کنار سایر تنقلات مصرف می‌نمایند. آجیل، گندم برشته، میوه‌های فصلی، انواع تخمه و بادام زمینی، شیرینی، انار، سوهان و پشمک از جمله تنقلات قمی‌ها در شب یلدا می‌باشد. در این شب اگر دختری تازه‌عروس باشد خانواده او هدیه‌ای با مقداری آجیل و میوه و شیرینی به منزل داماد می‌آورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده پسر در شب یلدا هدیه‌ای برای این دختر به منزل پدرش می‌برند.
۱۳. استان سمنان: مردم استان سمنان، شب یلدا را در گوشه‌گوشه استان با آداب و آیین خاصی برگزار می‌کنند، از آداب و رسوم کویرنشینان استان سمنان در شب چله به عنوان «یلدان یلدان» نام برده می‌شود. دیگری خواندن شاهنامه و تفأل به حافظ در جمع خانواده است. نواختن نی همراه با زمزمه ترانه‌ها و ادبیات محلی و نیز انجام بازی‌های محلی در بسیاری نقاط از جمله سرگرمی‌های مردم در بلندترین شب سال بشمار می‌رود. در بسیاری از روستا‌های استان سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله گوسفند پرواری را تحت عنوان «چله کُشی» قربانی کرده و گوشت آن را قرمه می‌کنند، از این گوشت که در شکمبه حیوان ذخیره می‌شود، برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره می‌برند.
۱۴. دیگر استان های ایران: در دیگر استان‌ها و مناطق مختلف کشور، تقریباً آداب و رسومی مشابه آنچه پیش از این گفته شد را برگزار می‌کنند، هر چند که ممکن است تفاوت‌های در جزئیات وجود داشته باشد که اغلب به علت تفاوت‌های موجود در فرهنگ‌های محلی است.