فرارو-پیش از گسترش جهانی اپیدمی کروناویروس جدید، خاورمیانه مثل چند دهه قبل درگیر بی ثباتی‌هایی مختلفی بود. با نفوذ ویروس کرونا در منطقه و برقراری محدودیت‌های مربوط به فاصله اجتماعی در بسیاری از کشور‌های منطقه، توان اقتصادی نیز کاهش یافت که این امر با سقوط تاریخی قیمت نفت، تبدیل به یک بحران اساسی در منطقه شد. نشریه The New Yorker طی گزارشی با بررسی وضعیت این کشورها، در پی پاسخ به این مسئله است که آیا کشور‌های منطقه قادر خواهند بود این دو بحران بزرگ را پشت سر بگذارند و وضعیت خود را بازسازی کنند؟
حدود یک سال پیش، جمهوری اسلامی ایران روز ملی ارتش خود را با نمایشی چشمگیر از توان نظامی بومی خود، به رخ جهان کشاند. در حالی که تنش‌های جدید با دولت ترامپ شعله ور شده بود، تانک‌ها و موشک‌های دوربرد که روی کامیون‌های زرهی بارگیری شده بودند، در خیابان‌های تهران رژه می‌رفتند. دسته‌های منظم از سربازان، تنوع ارتش را نشان می‌داد که در آن ترکمن‌ها و عرب‌ها با لباس‌های سنتی خود و اسلحه‌های مدرن، از جلوی جایگاه عبور می‌کردند. سربازان نیرو‌های ویژه در لباس‌های خاکی و پوشش‌های استتار، از روبروی دیدگان حسن روحانی، رئیس جمهور و مقامات ارشد نظامی جمهوری اسلامی قدم بر می‌داشتند. اما امسال این مراسم یک نمایش بسیار متفاوت بود با یک پیام متفاوت. با بیش از یک صد هزار مورد تایید شده کووید ۱۹ در ایران، در رژه روز ملی ارتش تعداد زیادی سرباز در لباس‌های محافظ و ماسک‌های صورت، ستون‌های آمبولانس، کامیون‌های حامل تجهیزات و امکانات بیمارستان صحرایی و سیار و وسایل نقلیه نظامی با سیستم‌های بزرگ ضد عفونی کننده حضور داشتند.
حتی نیرو‌های نظامی در این نمایش فاصله گذاری اجتماعی را هم به نمایش گذاشتند و با فصله بیشتر از یکدیگر قرار گرفتند.. رئیس جمهور ایران در پیامی به ارتش این کشور گفت: «اکنون دشمن ما یک دشمن پنهان است و پزشکان و پرستاران در خط مقدم جبهه نبرد قرار دارند. ارتش ما نماد نظامی گرایی نیست بلکه مظهر حمایت از ملت و حفظ منافع ملی آن است».
خاورمیانه، بی ثبات‌ترین منطقه در جهان برای بیش از هفت دهه، در طی دو ماه گذشته با کابوسی دوگانه روبرو شده که یکی اپیدمی کروناویروس جدید و دیگری سقوط تاریخی قیمت جهانی نفت بود. اگرچه ایران کانون اصلی کروناویروس منطقه بود، اما این کشور تا چهارشنبه به همراه هفده کشور عربی، در مجموع بیش از دویست و بیست هزار مورد ابتلای رسمی گزارش دادند که بیش از نه هزار کشته در آن مشاهده می‌شود.
به طور همزمان، اقتصاد‌های منطقه پس از افت قیمت نفت در ماه‌های گذشته به دلیل پایین آمدن عرضه همزمان و کاهش تقاضا برای نفت و گاز در حین قرنطینه جهانی، به شدت ضربه خورد. یک سال پیش، قیمت نفت شصت و هفت دلار در هر بشکه بود، اما ماه گذشته، قیمت‌ها در سرتاسر ایالات متحده سقوط کرد و برای اولین بار قیمت نفت زیر صفر سقوط کرد. در واقع از آنجا که تولیدکنندگان به علت کاهش تقاضا انبار‌های خالی برای نفت تولیدی خود نداشتند، برخی مجبور شدند حتی به خریداران پولی بپردازند تا نفتی را که شرکت‌ها جایی برای نگهداری آن نداشتند، بخرند. «سوزان مالونی»، از موسسه بروکینگز، می‌گوید: «من نمی‌دانم که خاور میانه با این اوضاع چگونه می‌تواند وضعیت خود را بهبود دهد. این وضعیت تأثیری فاجعه آمیز بر منطقه خواهد گذاشت، زیرا ترکیب کووید ۱۹ و سقوط قیمت نفت به کشور‌های تولیدکننده نفت منطقه ضربه می‌زند که به نوبه خود بزرگترین منبع انرژی بقیه جهان به شمار می‌روند».
از اواخر فوریه، در سراسر خاورمیانه، به دستور رهبران منطقه، واقعیت‌های زندگی روزمره تغییر یافت و قوانین اجتماعی جدیدی برای مهار ویروس برقرار شد. در استان ادلب سوریه، آخرین میدان اصلی جنگ داخلی آن کشور، یک خودرو با تصاویری قرمز رنگ از کروناویروس جدید در خیابان‌ها به گردش در آمد تا به جمعیت جنگ زده درباره خطری حتی بیشتر از دولت بشار اسد، هشدار دهد. در عربستان سعودی که سرپرستی دو مکان مقدس جهان اسلام، یعنی مسجد مدینه و کعبه را بر عهده دارد، هیچ زائری دیده نمی‌شود. در ماه مارس، پادشاهی سعودی همه زیارت ها، از جمله حج سالانه به مکه را که از زمان حمله ناپلئون به مصر در سال ۱۷۹۸ قطع نشده است، ممنوع اعلام کرد. از آنجا که بنا به ادعای برخی منابع کروناویروس، صد و پنجاه شاهزاده و شاهزاده خانم این پادشاهی را آلوده کرده است، خانواده سلطنتی به طور رسمی پنهان شده اند. بنا به گزارش تایمز، سلمان، شاه سعودی در جزیره‌ای در دریای سرخ و نزدیک جده به قرنطینه رفته است. این در حالی است که ولیعهد جاه طلب او، محمد بن سلمان با نزدیکان خود به مکانی دوردست که یک شهر آینده نگر با تعداد اندکی ساکن است، رفت.
بقا اکنون حتی از مهمترین و عمیق‌ترین رقابت‌های منطقه‌ای معمول در خاورمیانه، مهمتر شده است. اسرائیلی ها، تولید کنندگان پوشاک در غزه را با سفارشات ماسک و سایر وسایل محافظ، غرق کردند، در حالی که نقاشی‌های ضد اسرائیلی در دیوار‌های غزه نیز با نقاشی‌هایی از تهدید کروناویروس پر شده است. عربستان سعودی در تجاوز نظامی پنج ساله خود به یمن علیه حوثی ها، ضمن اعلام آتش بس، از تمایل خود برای پایان دادن جنگ سخن گفت.
بحران‌های دوگانه اپیدمی کروناویروس و کاهش قیمت نفت، همزمان با بی ثباتی شدید در منطقه بود. سه جنگ داخلی در حال انجام - پنج سال در یمن، شش سال در لیبی و نه سال در سوریه - به علاوه ماه‌ها اعتراضات خونین در عراق، بخشی از این بی ثباتی‌ها به شمار می‌رود. این در حالی است که انفجار سیستم پولی لبنان، سومین انتخابات اسرائیل در یک سال، حضور میلیون‌ها پناهنده و آواره در اردوگاه‌های نامناسب اردن، عراق و لبنان و احیای حملات انتحاری و ترور‌های داعش را نیز می‌توان به راحتی در زمره این بی ثباتی‌ها قرار داد. علاوه بر این‌ها اکثر کشور‌های خاورمیانه کارکنان پزشکی، بیمارستان‌ها و تجهیزات لازم برای ارائه مراقبت کافی در طول بیماری را ندارند و منابع مالی کافی برای حمایت اقتصاد خود را در اختیار ندارند.
این بحران ها، وضعیت موجود را برای خاورمیانه حتی بی ثبات‌تر کرده است. تقریباً شصت درصد از جمعیت منطقه زیر سی سال است که این ممکن است بر کسانی که از این بیماری جان سالم به در می‌برند تأثیر بگذارد. اما جوانان نیز در اعتراضات منطقه پیشگام بوده اند و در حال حاضر نیز ممکن است عصبانیت آن‌ها دوباره فوران کند، زیرا آن‌ها نسلی خواهند بود که تحت تأثیر بیشترین میزان بیکاری قرار خواهند گرفت. در بسیاری از کشور‌های خاورمیانه، تقریباً یک سوم جوانان قبل از همه گیری کرونا بیکار بودند. در لبنان، تظاهرکنندگان در اعتراض به سقوط پول ملی و تأثیر آن بر زندگی آن ها، قرنطینه را در شمال شهر طرابلس نقض کردند و بانک‌ها را آتش زدند. «فوواز السمان» بیست و شش ساله یکی از این جوانان بود که در درگیری با ارتش لبنان کشته شد و به سرعت «شهید انقلاب گرسنگی» لقب گرفت. مالونی می‌گوید: «این یک نقطه عطف بحرانی است. این موضوع اثر سیاسی دیرپا خواهد داشت و باعث افزایش پوپولیسم و خشم مردم علیه دولت‌های خود می‌شود».
ایران، مرکز منطقه، تقریبا نیمی از کل موارد تایید شده کروناویروس را به خود اختصاص داده است. این درحالی است که به گفته «پل سالم»، رئیس مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن: «مناطقی که بسیار آسیب پذیر هستند؛ اردوگاه‌های پناهندگان فلسطینی و سوری در سراسر منطقه، زاغه‌های کازابلانکا و الجزایر، مناطق جنگی در یمن، لیبی و مناطق پر از درگیری مانند نوار غزه است که در صورت شیوع ویروس، امکانات مقابله‌ای محدود دارند. سالم در این خصوص افزود: «با توجه به اینکه هیچ درمانی یا واکسنی وجود ندارد و قرنطینه نیز احتمالاً ادامه خواهد یافت، بنابراین ممکن است تلفات انسانی در طول یک یا دو سال آینده افزایش چشمگیری یابد. در واقع این ویروس می‌تواند بیش از همه جنگ‌های منطقه از زمان جنگ جهانی اول، انسان‌ها را در خاورمیانه به کام مرگ بکشاند».
از سوی دیگر، هر یک از دولت‌های خاورمیانه نیز با چالش‌های اقتصادی حیرت انگیزی روبرو است. اقتصاد الجزایر - که بیشترین تعداد مرگ و میر‌های کووید ۱۹ را در آفریقا دارد و شصت درصد از درآمد خود را از محصولات نفتی دریافت می‌کند - ویران شده است. عبد المهدیج طوبون، رئیس جمهور الجزایر این هفته اعلام کرد که بودجه این کشور باید به نصف کاهش یابد. بودجه عربستان سعودی برای سال ۲۰۲۰ براساس قیمت‌های بالای هشتاد دلار در هر بشکه پیشبینی و تنظیم شده بود. بزرگترین تولیدکننده نفت جهان که برای هشتاد و هفت درصد از درآمد بودجه به بخش نفت خود متکی است، اکنون مجبور شده است سی و دو میلیارد دلار از ذخایر خارجی خود را مورد استفاده قرار دهد تا شاید از این بحران عبور کند؛ بنابراین طرح بلندپروازانه افق ۲۰۳۰ عربستان سعودی برای نوسازی و تنوع بخشیدن به اقتصاد خود که با حمایت محمد بن سلمان در حال پیگیری است، حداقل در برنامه فعلی مقرون به صرفه به نظر نمی‌رسد.
توافق ماه گذشته میان بیست و سه کشور تولیدکننده نفت (اوپک) برای کاهش تولید تقریباً ده میلیون بشکه‌ای در روز ممکن است تأثیر محدودی داشته باشد. در ماه آوریل، آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرد که تقاضای جهانی نفت بیست و نه میلیون بشکه در روز کاهش یابد. عراق، لیبی، ایران و سایر شیخ نشین‌های خلیج فارس در آستانه از دست دادن ده‌ها میلیارد دلار درآمد هستند.
سالم می‌گوید، مدیریت بحران اپیدمی در کشور‌های منطقه که حتی در برخی از نمونه‌های استبدادی آن، از زور برای برقراری محدودیت‌های فاصله گذاری اجتماعی استفاده شده است، باعث تعطیلی بسیاری از مشاغل و فعالیت‌های اقتصادی شده است که این امر برخی از کشور‌های منطقه را با بیکاری و گرسنگی بیشتر مواجه خواهد کرد. امارات متحده عربی که بیش از پانزده هزار مورد ابتلا به کووید ۱۹ را گزارش کرده است، برای هر کس که برخلاف اظهارات رسمی، اخبار و شایعاتی در مورد همه گیر منتشر کند، جریمه‌ای بیش از پنج هزار دلار تعیین کرد. عربستان سعودی که بیش از سی هزار ابتلای رسمی را گزارش کرده است، محدودیت‌های سختگیرانه‌ای را وضع کرد و ورود و خروج به چندین شهر را قطع کرد. مصر که بیش از هفت هزار ابتلا دارد، «ایجاد هراس» در مورد همه گیری را جرم شمرده است و این در حالی است که پارلمان قدرت بیشتری به عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور و سازمان‌های امنیتی اعطا کرده تا اپیدمی را کنترل کنند. «جو استورک»، معاون امور خاورمیانه و شمال آفریقا در سازمان دیده بان حقوق بشر، گفت: «دولت مصر از همه گیری برای گسترش اقتدار خود و نه اصلاح استفاده می‌کند. مقامات مصر باید نگرانی‌های واقعی در مورد بهداشت عمومی را برطرف کنند بدون اینکه ابزار‌های سرکوب دیگری ایجاد کنند».
سرانجام، این دو بحران، با ماه مبارک رمضان نیز همزمان شده اند که از ۲۴ آوریل آغاز شد. به طور معمول، این یکی از آرام‌ترین اوقات سال برای مسلمانان است که از طلوع آفتاب تا غروب را روزه می‌گیرند و سپس روز‌ه‌های خود را با مراسم افطاری که در کنار خانواده‌های خود، همسایگان و یا در مساجد برگزار می‌کنند، باز می‌کنند. در شرایط جدید اردن از جمله کشور‌های این منطقه بود که عبادت در مساجد را در ماه رمضان ممنوع اعلام کرد. اکنون افطار تحت تأثیر قرنطینه، وعده‌های غذایی بسیار کوچکی شده است. در واقع این بحران ها، ماه رمضان را نیز تحت تأثیر قرار داده اند و آرامش مسلمانان در این ماه را مختل کرده اند.
اعتراضات صورت گرفته در برخی کشور‌های منطقه نشان می‌دهد که خاورمیانه حتی پیش از بحران‌های اپیدمی کروناویروس و سقوط قیمت نفت نیز آماده تغییر بود. ظهور اپیدمی کرونا و به دنبال آن کاهش شدید قیمت نفت، منطقه را در بحران جدی فرو برد، اما سیاست برخی کشورها در مهار این بحران‌ها نشان می‌دهد که دولت‌های خاورمیانه هنوز آمادگی لازم برای تغییر را ندارند و این ممکن است خروج آن‌ها از بحران کروناویروس و سقوط قیمت نفت را با چالش جدی مواجه کند. در واقع این موضوع هرگز معنای خوبی برای خاورمیانه پس از اپیدمی کرونا نخواهد داشت.