فرارو- اینترنت اشیاء (Internet of Things) را اکثرِ ما با یخچال و ساعت هوشمند، ماشین‌های بدون راننده و دستیار‌های صوتی می‌شناسیم. این تکنولوژی اما، فراتر از این حرف‌هاست. اینترنت اشیاء یا IoT را انقلاب صنعتی چهارم می‌نامند. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که نیمی از مشاغل جدید دنیا بر روی IoT فعالیت کنند.
در این میان و در حالی که جهان به سرعت در حال تغییر و تحول در پیِ این انقللاب جدید صنعتی است، ایران چه نقشی دارد؟ آیا اینترنت اشیاء در ایران وجود دارد؟ آیا این فناوری خواهد توانست، زیرساخت‌های فناوری و اشتغال و زندگی روزمره مردم ایران را نیز تغییر دهد؟
در این رابطه گفتگویی انجام داده‌ایم با مهندس مهدی روحانی‌نژاد مدیر فروم اینترنت اشیاء ایران و رییس کارگروه اینترنت اشیاء ستاد توسعه فناوری‌های اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری. در ادامه این گفتگو را بخوانید:
اینترنت اشیاء در دنیا در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
اینترنت اشیاء موج بعدی ارتباطی در جهان است. ۴G تا به امروز اوج اتصال انسان‌ها به یکدیگر بود. اسمارت فون‌ها تا امروز، بهترین ارتباط‌ها را برای ما در اینترنت نسل چهار به وجود آورند.
گامِ بعدی که پیشِ روی دنیاست، هوشمند کردن تمام زندگی انسان، در قالبِ اینترنت اشیاء (Internet of Things) یا IoT است. این گام، ما را با اشیاء و اشیاء را با یکدیگر، در خانه، خیابان و محل‌کار در ارتباط با یکدیگر و فعالیتی هوشمندانه قرار خواهد داد. در اولین قدمِ IoT، اشیاء از شکل ایزوله خود خارج می‌شوند و متصل خواهند شد. در گام بعدی می‌توان به این اشیاء دستورعمل دارد.
اما گام سوم اینترنت اشیاء، که ایده‌آل‌ترین شکل آن نیز هست، عملکردِ هوشمندِ خود شیء خواهد بود. در این حالت نیازی نیست به شیء دستوری داده شود. بهترین مثال در این‌باره، خودران‌ها هستند.
اینترنت اشیاء می‌تواند خود را در تمام ابعاد زندگی نیز نشان دهد؛ از کنترل روشنایی گرفته، تا باز کردنِ درب خانه از هر مسافتی و داشتن اشیاء هوشمند.
ما امروز در خیلی از کشورها، شاهد استفاده از IoT هستیم. در آمریکا و در کشور‌های اروپایی بیش از همه اجرایی شده است. دستیار صوتی هوشمند گوگل یکی از نمونه‌هاست که در حال حاضر اپل از آن استفاده می‌کند.
آیا در ایران از اینترنت اشیاء استفاده می‌شود؟
استفاده از اینترنت اشیاء در ایران در اشکالِ اشیاء هوشمند مانند تلوزیون و لامپ و یخچال هوشمند و غیره، بیش از همه شناخته می‌شود. این در حالی است که این استفاده در حال حاضر لوکس به نظر می‌رسد.
واقعیت این است که استفاده از IoT در ایران در قالب BMS (هوشمند کردن تجهیزات ساختمان) فعال است. BMS می‌تواند مصرف انرژی را کنترل کند؛ برای مثال می‌تواند سرمایش و گرمایش ساختمان‌ها را تنظیم کند. این شکل از استفاده از آی او تی، در کشور ما می‌تواند بسیار مفید باشد. چراکه انرژی ارزان است و استفاده از آن به درستی مدیریت نمی‌شود.
از طرفی، یکی‌دیگر از اشکال استفاده، در قالب «ماشین متصّل» (Connected Car) است. ما می‌توانیم در داخل ماشین‌ها ماژولی تعبیه کنیم که به کامپیوتر وصل شود و ایرادات ماشین را تشخیص دهد یا برای تشخیص سرقت از آن استفاده کرد. این کاربرد به خصوص برای بیمه موضوعِ بسیار مهمی است.
بیشتر بخوانید:
همه چیز درباره 5G یا اینترنت نسل پنجم
خدمات ارزش افزوده (وس) چیست؟ در ایران چطور از آن استفاده می‌شود؟
ما در ایران در پروژه سپهتن (سامانه پیمایش هوشمند تردد ناوگان حمل و نقل جاده‌ای کشور)، برای اتوبوس‌های بین شهری‌مان از اینترنت اشیاء استفاده کرده‌ایم. در این اتوبوس‌ها سنسور‌هایی قرار داده‌ایم که به پاسگاه‌های پلیس گزارش دهند. در شواری اقتصاد مصوب شده که در اقدامِ بعدی، کامیون‌ها نیز در ایران به پاسگاه‌ها متصل شوند. در واقع عرصه عمومی پیش از هر چیز، مد نظر است. اما تصور کنید، همین تکنولوژی به خودرو‌های سواری ما در ایران برسد. میلیون‌ها خودروی شخصی در ایران وجو دارد و این یعنی، استفاده از اینترنت اشیاء در خودرو‌های شخصی می‌تواند بازار بسیار گسترده‌ای ایجاد کند.
در بُعدِ دیگر، از اینترنت اشیاء می‌توان در قالب خدمات شهری بهره برد. در ایران به صورت پایلوت این شکل از بهره‌برداری در دست اجراست. برای مثال، این طرح را در مشهد، در ۲۰۰ تا ۳۰۰ پارکینگ به صورت پایلوت اجرا می‌کنند. شهرداری تهران نیز استفاده از IoT برای پارکینگ‌ها را در دستور کار دارد.
در حال حاضر، سه بخشِ خصوصی، شهرداری و معاونت علمیِ IoT، هرکدام بودجه‌ای را در نظر گرفته‌اند که مکان‌هایی مانندِ پارکینگ‌ها، بوستان‌ها و آب‌یاری‌ها را هوشمندسازی کنند. برای مثال فضا‌هایی مانند اراضی عباس‌آباد، سرخه‌حصار و پارک هنرمندان در دستور کار هستند.
بهره‌برداری از IoT به همین‌جا ختم نمی‌شود. در موضوعِ کشاورزی IoT در حالِ جدی‌شدن است. ما در این حوزه تفاوتی اساسی با کشور‌های دیگر داریم و آن اینکه، کشاورزیِ ما میزان زیادی آب نیاز دارد، در حالی که کم‌آبی است. درنتیجه این آبیاری هوشمند است که می‌تواند به کمک کشاورزان و صنعت کشاورزی ما بیاید. البته در حال حاضر و در قالب پایلوت، آبیاری هوشمند در حال اجراست. تلاش داریم تا بتوانیم چند صد هکتار را به صورت عملیاتی پوشش دهیم. در همین راستا، در همایشی که چندوقت پیش برگزار شد، از حوزه‌های کشت و صنعت نیز حضور داشتند.
کنترل آفات، زراعت و دامداری نیز دیگر حوزه‌هایی هستند که می‌توانیم در آن‌ها به بهترین نحو از Internet of Things استفاده کنیم. در گلخانه‌های ما، به این دلیل که بیش از همه متعلق به بخش خصوصی است، این استفاده، به نحو خوبی در حال جا افتادن است. در این صنعت، خوشبختانه استفاده از IoT برای پیشبردِ بهترِ کار، بسیار مصطلح است.
همانطور که در ابتدای بحث اشاره کردم، کنتر‌های هوشمند یکی‌دیگر از مهم‌ترین استفاده‌ها از IoT است. در ایران تا امروز ۴۵۰ هزار کنتر هوشمند شده‌اند. در ادامه این مسیر وزارت نیرو برنامه هوشمندکردنِ ۵ میلیون کنتر را دارد. همچنین در سالِ آینده طرحی در دستور کار است تا بار‌های سرمایشی و گرمایشی فضا‌هایی مانند ادارات دولتی نیز با IoT کنترل شوند.
دو سال پیش و در فصل گرما، در اداره‌های ما به خاطر کاهش مصرف برق، مشکلات بی برقی وجود داشت. خاموشی‌های طولانی اتفاقی بود که آن روز‌ها می‌افتاد. IoT می‌تواند در اینجا هم با وصل‌کردنِ سنسور‌های مصرف انرژی ساختمان به اداره برق، به جای این خاموشی‌ها، مصرف انرژی را مدیریت می‌کند. اگر دقت کرده باشید، در سالی که گذشت، این خاموشی‌ها به دلیل همین استفاده بسیار کم شد. نتیجه مدیریت کنتر‌های برق در صنایع و کشاورزی این بود که توانستیم ۳ هزار مگاوات بار را مدیریت کنیم.
آیا یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های استفاده از اینترنت اشیاء، فناوری ۵G نیست؟ چطور در ایران بدون اینکه این فناوری وجود داشته باشد، اینترنت اشیاء جایش را باز کرده و آیا این مسئله مانعی بر بهره‌برداری از IoT نخواهد بود؟
IoT از کاربرد‌های اصلی ۵G است. نکته مهم اینجاست که اگر ما اینترنت اشیاء در کشور نداشته باشیم، اپراتور‌ها انگیزه کافی را برای اجرایی کردن فناوری فایوجی نخواهند داشت. در حال حاضر اپراتور‌ها احساس نیاز نمی‌کنند که به سمت ۵G بروند. چرا که فایوجی نیاز به IoT دارد تا راه بیافتد.
البته از منظر تکنولوژی این درست است که باید ابتدا ۵G داشته باشیم و بعد از آن، بازار IoT شکل بگیرد. اما در ایران پیش از هر چیز باید این سئوال پرسش شود که «IoT چقدر می‌تواند در توسعه ۵G کمک کند؟» ما باید ابتدا اینترنت اشیاء را در تکنولوژی در حالت غیر فایوجی و در اینترنت نسل چهار داشته باشیم. هرچند که در حال حاضر نیز، استفاده از اینترنت اشیاء با ۵G بسیار می‌تواند به ما کمک کند. برای مثال، در سیل سیستان و بلوچستان، با استفاده از این دو فناوری می‌توان حضور و هزینه را کاهش داد.
آیا تحریم بر روی اینترنت اشیاء اثرگذاشته است؟
در مورد IoT، تحریم نتوانسته جلوی ورود آن به ایران را بگیرد. حتی می‌توان گفت: این مسئله در اشکالی نوعی فرصت نیز بوده است. واقعیت این است که اینترنت اشیاء را نباید یک تکنولوژی بسیار سخت و غیرقابل دسترس برای ایران دانست. ما امروز در داخل کشور می‌توانیم تکنولوژی اینترنت اشیاء را بسازیم.
آنچه که فناوری بسیار بالایی در شرایط فعلی ماست، فایوجی است. در ایران اینترنت نسل پنج هرچند که بالقوه ممکن است وجود داشته باشد، اما بالفعل خیر.
بدون شک تحریم‌ها علیهِ ایران، بر روی ۵G اثر دارد. با این حال باز هم باید بگوییم این مانع اصلی نیست. مانع اصلی تقاضاست. حال آنکه ما در همه لایه‌های اینترنت اشیاء یعنی سنسور، پلتفرم، اپلیکیشن، network و ... مشکلی نداریم. البته این نکته نیز نباید ناگفته بماند که چندبرابر شدن نرخ ارز مسائلی به وجود آورده است. در کنار این همین افزایش نرخ ارز منجر شده تا این فرصت به صادرات ما داده شود تا بتوانند خدمات IoT را در کشور‌های همسایه اجرا کنند.
در این میان، آیا آماری از استفاده از اینترنت اشیاء در قالب خانه و ابزار‌های هوشمند نیز در ایران داریم؟
ابزار‌های کوچکِ خانه هوشمند، مانند آیفون، روشنایی، اسپیکر‌های هوشمند و غیر در حال حاضر نیز در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. همین حالا در دیجی‌کالا می‌توان این ابزار‌های هوشمند را خریداری کرد. اما گران شدن دلار منجر شده که قیمت آن‌ها بسیار بالا رود و آن‌ها را بیش از پیش به کالایی لوکس بدل سازد. آمار مشخصی در استفاده‌های شخصی از اینترنت اشیاء نداریم.
از نظر آمار، خدماتی مانند کنتر هوشمند قابل اندازه‌گیری است. بسیاری از استارت‌آپ‌های ما نیز از این تکنولوژی استفاده می‌کنند که نشان می‌دهد آن‌ها تقاضایی در این زمینه دیده‌اند که به سمت اسمارت‌هوم‌ها حرکت کرده‌اند.
با این توضیحات ما در چه مرحله‌ای از تکنولوژی IoT قرار داریم؟
ما در مراحل اولیه قرار داریم. یوزر‌ها تعداد قابل توجهی ندارند. به تدریج در حال افزایش هستند. نسبت به ۴-۵ سال پیش که شروع به استفاده از این تکنولوژی کردیم، تا امروز، آگاهی و کاربرد آن بسیار بیشتر شده است. کافی است نگاهی به سخنان مسئولان بیاندازیم. در صحبت‌هایِ رییس جمهور حسن روحانی ما IoT را می‌شنویم، او بار‌ها از اینترنت اشیاء سخن گفته است.
در این چندسال نرخ دلار تا حدودی منجر به کند شدن روند پیشرفتِ ما در این زمینه شد. اگر این اتفاق نمی‌افتاد وضعیت بسیار بهتر بود. با این حال به مرور زمان، صنایع و کسب‌وکار‌ها توجیه اقتصادی شده و می‌شوند. کما اینکه آن‌ها می‌دانند که برای مثال می‌توانند ۴۰۰ میلیارد برای اینترنت اشیاء هزینه کنند تا ۷ هزار میلیارد هزینه نکنند.
آیا فراگیر شدنِ اینترنت اشیاء منجر به کاهش اشتغال نخواهد شد؟
در نگاه اول و در مراحل اولیه اینترنت اشیاء اشتغال را کاهش می‌دهد. برای مثال اینکه همه کنتر‌ها هوشمند شوند، دیگر نیازی نیست ماموری به در خانه‌ها برود و کنتر را بخواند. اما از بُعد دیگر اشتغال می‌تواند در جایی که این سنسور‌ها ساخته می‌شوند، شکل بگیرد؛ بنابراین IoT در ذات خود کاهش اشتغال می‌آورد، اما منبعی برای تولید اشتغال نیز خواهد شد. در واقع در این تکنولوژی، اشتغال از شکلی به شکلِ دیگر بدل می‌شود.
به عنوان سئوال آخر، متولی IoT در ایران کیست؟ نقش دولت در این میان به چه شکلی است؟
از مهم‌ترین موضوعاتی که باید در حوزه اینترنت اشیاء در ایران به آن اشاره کرد، این است که کار سیستماتیکی در این زمینه انجام نشده و اینکه تا اینجا پیشرفت کرده، به دلیل حضور افرادی است که با تلاش و حتی با چنگ و دندان آن را به پیش می‌برند.
برای مثال در بحث IT ما شاهد این هستیم که در قالب دولت الکترونیک بسیاری از کار‌ها به صورت سیستماتیکلی پیش می‌رود و روال‌های مخصوص به خود را دارد. اما در رابطه با IoT چنین چیزی وجود ندارد.
بودجه ۹۹ در حال حاضر نوشته می‌شود. در این بودجه درباره آی تی سخته گفته می‌شود، اما IoT در این میان جایی ندارد. هرچند که همه می‌دانند این حوزه چقدر اهمیت دارد و تا چه میزان برای کشور ما مفید و نیازمند برنامه‌ریزی سیستماتیک است.
مشکل اصلی ما حمایت مالی نیز نیست. ما در این حوزه سیاست‌گذاری نداریم و این یعنی اراده و عزمی برای آن وجود ندارد. بدون شک اگر اراده‌ای باشد راه‌حل آن نیز وجود خواهد داشت. بخش خصوصی ما حاضر است هزینه کند و سرمایه لازم را دارد، اما متاسفانه کسی که متولی باشد و سیستماتیکلی آن را پیش ببرد نداریم.
هرچند که وزارت ارتباط به IoT زیرساخت و توسعه می‌دهد، اما مشکل اینجاست که این وزارتخانه نیز متولی این تکنولوژی نیست و بخش مشخصی در سطح دولت برای آن وجود ندارد. در حالی که برای دولت الکترونیک بخش مشخصی به وجود آمده و دولت متولی آن شده است.