فرارو- احسان حسینی؛ پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌های نفتی از ۱۳ آبان سال گذشته محدودیت‌های جدی بر فروش نفت خام ایران اعمال شد. در این بین هرچند هدف ایالات متحده در به صفر رساندن صادرات نفت ایران محقق نشد، اما آمار‌ها حاکی از افت قابل ملاحظه میزان صادرات نفت نسبت به سال گذشته است. شدت فشار آمریکا بر صنعت نفت کشور به گونه‌ای است که بیژن زنگنه، وزیر نفت از آن به عنوان دشمنی خشن یاد کرده و می‌گوید: «این رفتار‌ها و تحریم‌های نفتی آمریکا بلوف نیست بلکه دشمنی‌های بسیار خشن علیه ملت ایران است».
همچنین به نظر میرسد که اعمال تحریم‌های نفتی توسط آمریکا نه فقط برای اعمال فشار به مردم ایران بلکه با هدف ایجاد بازار جدید برای نفت آمریکا نیز انجام شده است. بیژن زنگنه در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری از شبکه دوم سیما در این باره گفت: «من فکر می‌کنم یکی از دلایل تحریم‌ها علیه ایران و ونزوئلا، باز کردن بازار برای فروش نفت آمریکاست».
در مجموع ایجاد محدودیت بر صادرات نفت ایران یک تیر و چند نشان برای آمریکا است و با توجه به افزایش تولید نفت این کشور به نظر آمریکا به دنبال تصاحب بازار نفت ایران بوده و رها کردن این بازار و برداشتن تحریم‌های نفتی کمی دور از ذهن به نظر میرسد. با این حال همزمان با تلاش‌های وزارت نفت برای فروش نفت ایران از کانال‌های گوناگون، چاره‌اندیشی برای خنثی‌سازی کامل تحریم‌های نفتی آمریکا یکی از ضروریات وضع موجود است. کارشناسان معتقدند که راهکار بلند مدت و اصولی برای بی‌اثرکردن تحریم‌های نفتی آمریکا، حرکت به سمت ساخت پالایشگاه و صادرات فرآورده‌های نفتی است.
صادرات فرآورده‌های نفتی نسبت به نفت خام آسان‌تر است
به طور کلی تفاوت‌های موجود در صادرات فرآورده‌های نفتی نسبت به نفت خام باعث شده که فروش آن در شرایط تحریم نیز امکانپذیر باشد. در این راستا علی بختیار، عضو کمیسیون انرژی مجلس می‌گوید: «در دوره تحریم، صادرات مسائل خاص خودش را دارد و صادرات هر کدام از این موارد نیز مشکلات ویژه‌ای دارد. در واقع اینطور نیست که بگوییم صادرات فرآورده در شرایط تحریم هیچ مشکلی ندارد، اما نسبت به نفت خام قطعا آسان‌تر است. فروش نفت خام ایران به دلیل تحریم‌های ناجوانمردانه آمریکایی‌ها در بازار‌های جهانی امکانپذیر نیست، اما بنزین و دیگر فرآورده‌ها چنین شرایطی ندارند».
نکته قابل ملاحظه این است که هر چه نفت خام در زنجیره‌ی ارزش قرار گیرد و در صنایع پایین دستی نفت به مواد با ارزش افزوده تبدیل شود؛ تحریم‌پذیری آن برای آمریکا سخت‌تر و سخت‌تر خواهد شد. زیرا بازار فرآورده در زنجیره پایین دستی تنوع بیشتری می‌یابد و مشتریان آن در مقایسه با نفت خام از ۴۲ پالایشگاه خریدار نفت ایران به صد‌ها شرکت تجاری در اقصی نقاط دنیا افزایش می‌یابد. همچنین کاهش حجم محموله‌ها، فاصله نزدیک به مقاصد صادراتی و حجم کوچک تراکنش‌های بانکی، از دلایل دیگر تحریم‌ناپذیری صادرات فرآورده‌های نفتی نسبت به نفت خام است.
در مجموع هرچه نفت خام در زنجیره صنایع پایین دستی نفت فرآورش شود، صادرات آن نیز آسان‌تر صورت میگیرد و دقیقا به همین دلیل است که تحریم‌های فعلی آمریکا بر میزان صادرات نفت خام ایران اثرگذار بوده، ولی محدودیت جدی‌ای بر صادرات فرآورده‌های پتروشیمی ایجاد نکرده است. در این راستا بهزاد محمدی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در واکنش به تحریم‌های جدید آمریکا بر صنعت پتروشیمی می‌گوید: «صنعت پتروشیمی سال‌هاست که با مساله تحریم دست و پنجه نرم می‌کند و در این شرایط به دنبال توسعه این صنعت هستیم؛ تحریم جدید اعلامی آمریکا نیز هیچ تأثیری در تولید و فروش پتروشیمی ایران ندارد».
همچنین بیژن زنگنه، وزیر نفت در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری از شبکه دوم سیما در پاسخ به تحریم‌های جدید اعمال شده علیه صنعت پتروشیمی ایران گفت: «تحریم پتروشیمی‌ها موضوع تازه‌ای نبوده است، من هم منظور آمریکا را از این موضوع متوجه نشدم و در ظاهر این مسئله بیشتر برای تبلیغات و اینکه نشان دهند که ایران را تحت فشار قرار می‌دهند است، در صورتی که این تحریم بر صنعت پتروشیمی ایران تأثیری نداشت».
تامین مالی پتروپالایشگاه با استفاده از سرمایه‌های مردمی
به طور کلی ساخت پتروپالایشگاه که از ادغام یک واحد پالایشگاه و یک واحد پتروشیمی ایجاد می‌شود؛ علاوه بر تولید فرآورده و صادرات راحت آن در شرایط تحریمی، باعث ایجاد ارزش افزوده نیز می‌شود؛ به گونه‌ای که کشور‌هایی که هیچ منابع نفت و گازی نیز ندارند با واردات نفت خام و تبدیل آن به فرآورده‌های نفتی و صادرات آن سود هنگفتی به جیب میزنند. برای مثال کشوری مانند سنگاپور با واردات نفت خام و صادرات فرآورده سالانه ۴۵.۸ میلیارد دلار از این طریق کسب درآمد می‌کند و در جایگاه سوم در بین صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی قرار دارد.
اما علیرغم فواید زیاد ساخت پتروپالایشگاه در کشور متاسفانه موانعی در مسیر احداث این واحد‌ها وجود دارد که لازم است برای آن چاره اندیشی شود. بزرگترین مشکل ساخت پتروپالایشگاه در ایران مربوط به تامین مالی ساخت این واحد‌ها است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس برای ساخت یک پتروپالایشگاه ۲۵۰ هزار بشکه‌ای حدود ۵ میلیارد دلار سرمایه نیاز است. با توجه به تحریم‌های آمریکا و عدم جذب فاینانس و همچنین بسته بودن دست دولت در تامین مالی این پروژه‌ها به نظر باید به دنبال راهکاری جدید برای تامین مالی این واحد‌ها بود.
در این راستا پاییز سال گذشته طرح «افزایش ظرفیت پالایشگاه و پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از سرمایه‌های مردمی» در کمیسیون انرژی مجلس تدوین شده و چندی پیش با حمایت دولت و وزارت نفت در صحن علنی مجلس به تصویب رسید. ایده‌ی اصلی این طرح برای حل مشکل تامین مالی ساخت پالایشگاه، استفاده از نقدینگی موجود در جامعه است. در حال حاضر حدود ۱۸۰۰ هزار میلیارد تومان نقدینگی در جامعه وجود دارد که در صورت ایجاد جذابیت اقتصادی برای مردم، می‌توان بخشی از این نقدینگی را از بازار‌های مخرب به سمت ساخت پتروپالایشگاه هدایت کرد. راهکار طرح مجلس برای ایجاد مشوق اقتصادی، اعطای تنفس خوراک یک تا دو ساله به واحد‌های پتروپالایشی است.
بر اساس این طرح ابتدا یک پتروپالایشگاه به کمک سازمان بورس و با استفاده از سرمایه‌های مردمی تامین مالی می‌شود و طی مدت ۴ سال ساخته می‌شود. سپس به محض بهره‌برداری از یک تا دو سال تنفس خوراک برخوردار می‌شود. در واقع در دو سال ابتدایی بهره برداری از طرح، نفت خام ایران که به صورت تکلیفی کاهش یافته به صورت رایگان در اختیار پالایشگاه قرار میگیرد. بدین صورت سود دو سال ابتدایی پتروپالایشگاه به شدت افزایش یافته و سرمایه‌گذاران طی دو سال علاوه بر دریافت اصل سرمایه و سود سالیانه ۴۰ درصد، همچنان به اندازه سرمایه‌گذاری اولیه سهامدار باقی‌می‌مانند. تنفس خوراک داده شده نیز به صورت قسط از سود پالایشگاه در سال‌های آتی کاسته شده و پس از ۱۰ سال تسویه می‌شود.
آیین‌نامه ساخت پتروپالایشگاه در دستور کار وزارت نفت
استفاده از سرمایه‌های مردمی برای ایجاد زنجیره ارزش در اقتصاد ایران مسبوق به سابقه بوده و برای احداث پتروشیمی‌ها و یا تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج فارس مورد استفاده قرار گرفته است. اما این مدل تامین مالی پروژه‌های پالایشی در کشور از طریق اعطای تنفس خوراک ابتکاری تازه بوده که برای نتیجه‌گیری نیازمند حمایت همه‌جانبه وزارت نفت است. در این راستا بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز معتقد است که لازم است برای ورود بخش خصوصی به ساخت پتروپالایشگاه حمایت‌های لازم انجام شود.
وی در مصاحبه‌ای در بهمن سال گذشته گفته است: «سیاست‌های اصل ۴۴ و قانون به ما اجازه نمی‌دهد پالایشگاه‌سازی در دولت دنبال شود و پالایشگاه‌های دولتی نیز واگذار شده است و بخش خصوصی باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کند. ما مجوز‌های لازم در این بخش را اعطا و ظرفیت‌سازی نیز کرده‌ایم و بخش خصوصی باید استقبال و سرمایه‌گذاری کند. ما آماده حمایت از بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در این بخش و حتی استفاده از ظرفیت‌های صندوق توسعه ملی هستیم».
همچنین بیژن زنگنه در برنامه تلویزیونی گفت‌وگوی ویژه خبری در تاریخ ۱۶ تیرماه، درباره طرح «افزایش ظرفیت پالایشگاه و پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از سرمایه‌های مردمی» می‌گوید: «من از طراحان این طرح پرسیدم و آن‌ها گفتند سازمان بورس قول داده که برای اخذ تضمین جهت جذب سرمایه‌های مردمی کمک کند. من نیز از این طرح استقبال می‌کنم، هر کاری هم از دست من بربیاید انجام می‌دهم؛ بخاطر اینکه اشتغال زیادی در حین اجرا در داخل کشور ایجاد می‌شود و برای ما نیز قدرت ایجاد می‌کند».
پس از تصویب کلیات و جزئیات این طرح در صحن علنی مجلس، این طرح در دستور کار شورای نگهبان قرار گرفته تا در صورت تایید آن، به صورت رسمی توسط وزارت نفت پیگیری و اجرا شود. در این راستا بیژن نامدار زنگنه پس از حضور در نشست مشترک با نمایندگان کمیسیون انرژی مجلس و مسئولان قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) گفت: «در رابطه با پتروپالایشگاه‌ها نیز در این جلسه صحبت و مقرر شد؛ آیین‌نامه اجرای این قانون با همکاری طرف‌های ذی‌ربط تدوین و پس از به تصویب دولت هرچه سریع‌تر اجرایی شود».
جذب سرمایه‌های مردمی با اعطای تنفس خوراک یک ایده‌ی جدید برای حل مشکل تامین مالی پتروپالایشگاه‌ها بوده و لازم است برای شکوفایی ظرفیت‌های موجود در این حوزه انعطاف‌پذیری داشته و اقدامات لازم برای به ثمر رساندن و یا تکمیل و اصلاح این طرح مورد توجه وزارت نفت باشد. کارشناسان معتقدند که ساخت پتروپالایشگاه می‌تواند پس از سال‌ها خام‌فروشی افق جدیدی به روی صنعت نفت کشور باز کند.