رازهایی که «آشغال‌ها» در تهران بر ملا می‌کنند!

فرارو- نیوشا دبیری مهر؛ مطالعه پسماند‌های محله‌هایی از دو منطقه‌ی ۷ و ۱۷ شهرداری تهران نشان می‌دهد که الگو‌های بسیار متفاوت و گاه متضادی در مصرف شهروندان تهرانی حاکم است که گاه با تصورات اولیه عموم مردم نیز در تناقض است. مصرف بسیار کم سبزیجات تازه در محلات بیشتر برخوردار نسبت به مناطق فرودست، جایگزینی وعده عصرانه به جای ناهار در محلات فقیرتر، مصرف زیاد بستنی در مناطق کم‌تر برخوردار به عنوان اسنک از جمله این موارد است.

سبزیجات ارزان اولویت خوراک فرودست‌ها
بر اساس یافته‌های به دست آمده از این پژوهش در منطقه ۷ بیشترین میزان مصرف لبنیات مربوط به پنیر و ماست است که پسماند‌های آن در ۳۲ درصد زباله‌ها مشاهده شده است. شیر‌های طعم دار و مصرف یستنی‌های گران قیمت با برند‌های مشهور مانند مگنوم که در منطقه ۱۷عرضه نمی‌شود به وفور دیده می‌شود. الگوی مصرف لبنیات در منطقه ۱۷ بستنی و شیر (پاکتی و شیرکاکائو) را با فاصه زیادی از دیگر موادغذایی این دسته در رتبه‌های نخست قرار می‌دهد. به ترتیب پنیر، ماست، کره و دوغ با درصد مصرف بسیار پایین در رتبه‌های بعدی مصرف قرار می‌گیرند.

همچنین بیشترین میزان مصرف موادغذایی مربوط به سبزیجات تازه در متاطق فرودست‌تر منطقه ۱۷ است به طوری که این مصرف در روز‌های پایینی سال و بهار که نرخ آن پایین‌تر می‌آید به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. بعد از آن بیشترین حجم موادغذایی مربوط به اسنک و میوه در این محلات است. میوه‌های مصرفی در این مناطق تنوع زیادی ندارند و شامل سیب و پرتقال می‌شود. پس از این مواد که عمده سبد غذایی این شهروندان را تشکیل می‌دهد پاستا و برنج، سیب زمینی و پیاز، تخم مرغ، گوشت سفید و در کمترین میزان ممکن حبوبات مصرف می‌شود. گوشت قرمز در این سبد جایی ندارد. تنها وعده‌هایی که گوشت مصرف گوشت قرمز مشاهده و گزارش شده است مربوط به موارد نذری و خیریه‌ها دارد.

سود ۳۰ درصدی ترانزیت گوشت از جنوب به شمال شهر
مصاحبه‌هایی که با قصابی‌های این منطقه صورت گرفته نیز گواه این مدعاست به گونه‌ای که به پیشروی به سمت مناطق جنوبی‌تر منطقه ۱۷ از تعداد قصابی‌ها به نحو چشمگیری کاسته می‌شود. قصابی‌های موجود نیز گوشت‌های خود را به خارج از منطقه می‌فرستند. گزارش شده که در مناطقی مانند پارک وی گوشت‌های قرمز ۳۰ درصد بالاتر از نرخ قصابی‌های این محل به فروش می‌رسد.

همچنین درابطه با گوشت ماهی باید گفت که هیچ گونه نشانه‌ای از مصرف این ماده پروتینی در مناطق فرودست دیده نشده است و موارد نادری در منطقه ۷ گزارش شده است.

بیشترین میزان فروش میوه فروشی‌های این محلات نیز به ترتیب سیب و پرتقال، سیب زمینی و پیاز و گاه موز است. در تابستان نیز هندوانه بیشترین مصرف دارد.

مصرف گوشت، سبزیجات و میوه در منطقه ۷ از الگویی کاملا متفاوت پیروی می‌کند. برخلاف پسماند‌های منطقه ۱۷، ۲۰ تا ۳۰ درصد زباله های‌تر در این منطقه غذا‌های قابل استفاده اند که که بدون هیچگونه تفکیکی بیرون گذاری می‌شوند. در این کیسه‌ها ۱۱ درصد گوشت قرمز، ۲۲ درصد گوشت مرغ مشاهده شده است. در این کیسه‌ها بخش‌های ارزان‌تر مرغ مانند بال و گردن هم مشاهده شده که نشانگانی از مصرف برای حیوانات خانگی دارد. همچنین ۱۸ درصد مصرف تخم مرغ هم در ان‌ها گزارش شده که برای تهیه موادی مثل کیک‌های خانگی و دسر از آن‌ها استفاده شده است.

به طور کلی مواد پروتئینی مصرفی در منطقه ۷ به ترتیب به تخم مرغ، مرغ، گوشت قرمز، کالباس و سوسیس، تن ماهی، قارچ، ماهی و میگو اختصاص می‌یابد.

فانتزی‌ها طرفداری ندارند
نان فانتزی، سبزی‌های آماده، کنسرو سبزیجات، غلات صبحانه نیز مواد مصرفی ۱۲ درصد از کیسه‌های این منطقه هستند که در مناطق فرودست هیچ نشانگانی از مصرف این گونه مواد دیده نمی‌شود. به طور کلی می‌توان چنین نتیجه گیری کرد که مصرف سبزیجات در مناطق فرادست بسیار نادر است. همینطور مصرف میوه‌های خارجی مانند نارگیل و آناناس تنها در مناطق فرادست و در ۱۹ درصد از کیسه‌ها گزارش شده است.

همچنین الگوی مصرف اسنک در مناطق فرادست منطقه ۷ تفاوت زیادی با منطقه دیگر دارد. به طوری که بیسکویت‌های خارجی عمده مصرف اسنک را به خود اختصاص می‌دهند و ۴۳ درصد آن‌ها ساخت کشور ترکیه بوده اند.

مصرف دارو در جنوب شهر بالاست
در منطقه ۱۷بیشتر دارو‌های دور ریخته شده دارو‌های اعصاب است هر چه به سمت جنوب میرویم میزان بیرون ریزی دارو‌ها و حتی دارو‌های دارای تاریخ مصرف افزایش می‌یابد. در این منطقه به ترتیب داروی‌های اعصاب، دیابت و قند به ترتیب بیشترین میزان مصرف را دارند. برخلاف این منطقه، در محلات منطقه ۷ بیشترین داروی مصرفی دارو‌های مربوط به کنترل قند خون و انسولین است.

جالب است بدانیم که اکثر سرنگ‌های انسولین بدون درپوش بیرون گذاشته می‌شود. میزان دارو‌های مربوط به قند مانند متفورمین و انسولین در مناطقی با طبقه اقتصادی بالا مانند خیابان میرعماد و سهروردی افزایش می‌یابد.

اعیانی اعتیاد در مناطق جنوبی شهر
نشانگان مصرف مواد مخدر در هر دو منطقه یافت شده است با این تفاوت که در منطقه ۱۷ میزان فراوانی ته سیگار‌ها در کیسه‌هایی با بوی حشیش یافت شده و در محله نظام آباد منطقه ۷ نشانه‌هایی از مصرف مواد مخدر سنتی مانند تریاک و فصد در تمامی خیابان‌های مشاهده شده است. اما نشانگان جدی‌تر مصاحبه‌ها بود. برخلاف منطقه ۷ که ساکنان هیچ روی خوشی برای مصاحبه نشان نمی‌دادند در منطقه ۱۷ ساکنان ابایی نداشتند تا پسماند خانواده را به کارشناسان نشان دهند. صحبت با اعضای خانواده در مصاحبه نشانه‌هایی از اعتیاد را به وضوح یا غیر مستقیم نشان می‌داد. برخلاف انتظار، خانواده‌هایی که عضوی از آن‌ها درگیر اعتیاد بود الگوی مصرف بیشتری نسبت به میانگین محله داشته اند.

به نظر می‌رسد اوج مصرف مواد مخدر در این مناطق پس از ساعت هشت شب باشد؛ بنابراین کیسه‌های حاوی اشکالی از مواد مخدر معمولاً در نیمه‌های شب و صبح زود بیرون گذاری می‌شود. خانواده‌های مصرف کننده مواد در مصاحبه‌ها اذعان کردند که معمولا برای شناسایی نشدن کیسه‌ها را دورتر از خانه خود در سطل‌های پر می‌اندازند.

حجم مواد مرتبط با اعتیاد در روز‌های تعطیل افزایش می‌یابد. به غیر از محله نظام آباد در بخش‌های دیگر منطقه ۷ اثری از اعتیاد مشاهده نشده است. همچنین در این محله نشانه‌ای از مصرف مسکرات دیده نشده است. ۲۵ درصد ته سیگار‌های استفاده شده در منطقه ۷ مربوط به برند‌های خارجی هستند.

نبود نشانگر‌های بهداشت جنسی در زباله‌ها
درست مانند اعتیاد نشانه‌هایی از تن فروشی در هر دو منطقه وجود دارد. در منطقه ۱۷ در قسمت‌های مرکزی و در منطقه ۷ در بخش‌های جنوبی بیشترین نشانگان شناسایی شده است. روسپیگری به صورت روزانه در مواد غذایی و مصرفی بازنمود دارد. کیسه‌های شامل غذای فوری دو نفره، سیگار، بقایای مواد مخدر مانند حشیش از جمله این بازنمودهاست. به نظر می‌رسد این کیسه‌ها نشانه‌هایی از نوعی زندگی موقت مربوط به دو نفر باشد. مصاحبه‌ها نشان می‌دهد که این کیسه‌ها به طور متناوب در کوچه‌هایی شناسایی می‌شود که خوش نام نیستند. در کنار برخی کیسه‌ها در کوچه‌های مرکزی منطقه ۱۷کفش‌های متعدد و خاص شناسایی شد. همچنین در یک مورد لباس زیر نو در جعبه‌های دریافت شده توسط پست کنار دو بسته پیتزا شناسایی شد. این کیسه‌ها برخی از گزاره‌ها درباره تنی فروشی برای تامین یک وعده غذا را تایید می‌کند. همچنین نبود مواد نشانگر بهداشت جنسی و ضد بارداری و بیماری‌های مقاربتی در این منطقه نگران کننده است.

کیسه‌های محتوی مواد مشابه در منطقه ۷ در محله نظام آباد شناسایی شد. برخلاف کیسه‌های منطقه ۱۷، در این محله سیگار‌های دارای آثار رژ لب و کاندوم همراهِ با اسنک شناسایی می‌شود. این مواد در روز جمعه افزایش می‌یابد.

حیوانات؛ ملعبه اوقات فراغت تهرانی‌ها
اگر بتوان مصرف مواد مخدر را در زمره تفریح و زمان مصرف آن را در زمان صرف اوقات فراغت تقسیم بندی کرد تنها نشانگان یافت شده از اوقات فراغت در منطقه ۱۷ مربوط به مصرف این مواد است. البته در موارد خیلی کمی بقایای کبوتر هم شناسایی شد.

این در حالی ست که در میان طبقات متوسط و مرفه منطقه ۷، از فراوان‌ترین پدیده‌های مرتبط با اوقات فراغت آثار حیوانات خانگی به ویژه سگ و گربه بود. در خیابان‌های پاکستان و میرعماد و همچنین سهروردی بقایای غذای سگ، مدفوع حیوانات خانگی و دارو‌های مربوط شناسایی شد. همچنین مواد مربوط به شرب مسکرات در محله‌هایی که تعدادِ ساکنین ارمنی در آن بالاتر است مانند مجیدیه نیز افزایش می‌یافت. همچنین آثاری از تعویض گلدان و گلکاری در محله دبستان شناسایی شد.

همچنین اسباب بازی‌های گران قیمت یافت شده در پسماند‌های محله میرعماد و باقی مانده وسائل جشن تولد در خیابان پاکستان نشان از شیوه‌های دیگری از پر کردن اوقات فراغت است.

در عین حال برخی از فانتزی‌هایی که در منطقه ۷ مشاهده و گزارش شده است مانند اسباب بازی، نگهداری حیوانات خانگی و مشروبات الکی در منطقه دیگری دیده نشده است.

تنها‌های کم مصرف
زندگی‌های تک نفره یکی از شیوه‌هایی ست که به شدت در زندگی شهرنشینی در حال رواج است. در منطقه ۱۷ و به ویژه در بخش‌های جنوبی تر، افراد فقیری که اعضای یک خانواده نیستند با هم منزلی را اجاره می‌کنند تا بتوانند با هم خرج خانه را پرداخت کننداما زندگی تنهایی در این منطقه گزارش نشده است. اما این الگو در منطقه ۷ کاملا متفاوت است. غذا‌های یک نفره، صبحانه‌های فوری، نبود آثار پخت و پز معمولا همراه با فیلتر‌های سیگار از نشانگان زندگی‌های تنهایی در کیسه‌های پسماند اند. این شیوه زندگی معمولا در قسمت‌های مرکزی منطقه ۷ بیشتر شناسایی شده است. همچنین در منطقه سبلان نیز کمابیش این نوع زندگی مشاهده می‌شود.

درآمدزایی طبقات فرودست از پسماند خشک
بر اساس نتایج به دست آمده به طور کلی هر چه درآمد خانوار بیشتر می‌شود میزان تولید پسماند خشک و‌تر نیز افزایش می‌یابد. خانواده‌های فقیرتر کمتر از یک کیلو و خانواده‌های متوسط بیشتر از یک کیلو پسماند‌تر در روز تولید می‌کنند. هر چه خانواده فقیرتر باشد تمایل بیشتری به فروش پسماند خشک دارد از این رو در میان پسماند خانواده‌های فقیر زباله خشک شناسایی نشده است. آن‌ها ترجیح می‌دهند این پسماند را به دوره گرد‌ها بفروشند. در منطقه ۷ الگوی منطقه ۱۷ درباره پسماند‌ها حاکم نیست. تفکیک در منطقه ۷ و در میان خانواده‌های مرفه تقریباً معنایی ندارد و تمام پسماند درهم و در یک کیسه جمع آوری می‌شود.

تهرانی‌هایی که ناهار نمی‌خورند
مشاهدات مصاحبه‌ها در منطقه ۱۷ به ویژه در بخش‌های مرکزی، شرقی و جنوبی حاکی از آنست که ساکنان این منطقه عمدتا وعده غذایی ناهار به شکل سنتی آن را صرف نمی‌کنند و به جای آن در وعده عصر غذایی سریع مانند نان و پنیر، نان و سیب زمینی و اسنک‌هایی بدون ارزش غذایی مانند مانند پفک و چیپس جایگزین می‌کنند. بسته بندی‌های اسنک‌هایی از این دست در سطل‌های زباله اطراف مدارس بس از تعطیلی شیفت صبح به تعداد فراوان می‌تواند گواه این مدعا باشد. به طور کلی آنچه در این منطقه برای شهروندان مهم است مساله سیر شدن است و چگونه سیر شدن موضوعیتی ندارد. این شهروندان سعی می‌کنند کمبود وعده نا‌ها را در شام جبران کنند.

از آنجایی که اکثر جمعیت ساکن در منطقه ۱۷، از شهرستان به تهران کوچ کرده اند تمایل زنان در مصاحبه‌ها طبخ غذا‌های سنتی است، اما به دلیل نبود مواد مورد نیاز در تهران و همینطور بی علاقگی خانواده غذا‌های سنتی پخته نمی‌شود.

«بد پخته شدن» علت عمده دور ریز غذا‌های پخته در این منطقه بر اساس مصاحبه‌ها است.. می‌توان تحلیل کرد که کاهش مهارت‌های آشپزی زنان در بافت شهری جدید، فقر و در نتیجه عدم دسترسی به مواد اولیه مرغوب و نبود تمایل در میان کودکان برای مصرف غذای سنتی از دلایل کاهش این مهارت هاست.

نخوردن وعده ناهار در منطقه ۷ نیز به میزان بالایی گزارش شده است، اما الگوی دو منطقه با هم متفاوت است بدین ترتیب که در منطقه ۷ بیشتر شامل خانواده‌هایی است که زن و مرد هر دو روز را بیرون خانه می‌گذرانند بنابراین حجم غذای مصرفی بیشتر مربوط به وعدۀ شام و معمولاً غذای رستورانی است. بالغ بر شصت درصد از این مواد غذایی مربوط به غذای پخته شده بیرون خانه است.

حجم بالای غذای رستورانی و تهیه شده خارج از خانه تا چهل درصد غذای مصرفی در یک روز را شامل می‌شود. این الگو در منطقه خیابان سهروردی و بهار شیراز که کارمندان بیشتری در آن ساکن اند بیشتر نمود دارد.

کله پاچه محبوب در نظام آباد!
غذای خانه بز در محله دبستان نظام آباد بیشتر از بخش‌های غربی منطقه است. اما با این تفاوت که در منطقه نظام آباد بخش‌هایی از لاشه گوسفند مورد استفاده قرار می‌گیرد که نشانه‌ای از مصرف آن در مناطق دیگر وجود ندارد. در نظام آباد بیشترین گوشت مصرفی کله و پاچه گوسفند است؛ بنابراین تفات سنت خورد و خوراک بر اساس شغل در منطقه ۷ واضح‌تر است. در محله نظام آباد علاوه بر کله و پاچه سیرابی و دل و جیگر نیز در منازل مصرف می‌کنند.

پژوهش یاد شده توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در بازه زمانی زمستان ۹۶ و بهار ۹۷ صورت گرفته است. در در این پژوهش از شیوه باستان شناسی پسماند برای نخستین بار در ایران استفاده شده است.