تفاهم در برجام، اختلاف در سایر مسائل؛ این جمله خلاصه رابطه ایران و اروپا در چندسال اخیر است. روز دوشنبه تنها چهار روز پس از آنکه تروئیکای اروپا (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در بیانیه‌ای مشترک و سه‌جانبه ثبت سازوکاری مالی برای تجارت مشروع (تبادل کالا‌هایی که در لیست تحریم‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا نیستند) را اعلام کردند، بیانیه جمع‌بندی جدید اتحادیه اروپا در قبال ایران منتشر شد.
به گزارش اعتماد، آخرین بار اتحادیه اروپا در ماه نوامبر سال ۲۰۱۶ اقدام به انتشار چنین بیانیه‌ای کرده بود که البته در آن مقطع هنوز امریکا در برجام بود و توافق هسته‌ای با ایران مسیر عادی خود را طی می‌کرد. بیانیه جمع‌بندی سال ۲۰۱۹ اروپا در قبال ایران تفاوت‌های نسبی قابل توجهی با بیانیه‌ای دارد که اروپایی‌ها در سال ۲۰۱۶ منتشر کردند. روزنامه اعتماد متن بیانیه اتحادیه اروپا را در شماره روز دوشنبه خود منتشر کرد لذا در این گزارش به بررسی واکنش ایران و معنای بیانیه جدید در رابطه تهران و بروکسل می‌پردازیم.
نگاهی به بیانیه ۲۰۱۶ شورا
تا پیش از روز دوشنبه، آخرین‌بار چهاردهمین روز از ماه نوامبر سال ۲۰۱۶ بود که اتحادیه اروپا در بیانیه جمع‌بندی از رویکرد کلی خود در برابر ایران چه در حوزه برجام و چه در حوزه سایر مسائل غیربرجامی رونمایی کرد. طبیعتا در آن مقطع رویکرد کلی اروپا در برابر ایران تحت تاثیر برجام و تمایل به بسترسازی از آن برای حل سایر اختلاف‌های غیربرجامی با ایران بود. نوامبر ۲۰۱۶ هنوز باراک اوباما در کاخ سفید بود، اما نتیجه انتخابات امریکا گویای این بود که دونالد ترامپ جانشین وی خواهد شد.
ترامپ از نیت خود برای مخالفت با برجام در شعار‌های انتخاباتی پرده برداشته بود لذا اروپایی‌ها در آستانه جابه‌جایی قدرت در یکی از کشور‌های عضو برجام ترجیح دادند هم حمایت خود از برجام را رسما اعلام کنند و هم به سکاندار جدید کاخ سفید بفهمانند که اختلاف‌های غیربرجامی با ایران به قوت خود باقیست، اما با دیپلماسی و گفتگو می‌توان سراغ آن‌ها هم رفت. بیانیه جمع‌بندی اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۶ شامل ۱۰ بند بود که در ۷ بند آن به توافق هسته‌ای، تعهد اروپا به اجرای این توافق و حمایت از عادی‌سازی رابطه تجاری با ایران پرداخته شده بود.
در بند هشتم اروپایی‌ها سراغ اختلاف همیشگی با ایران درباره حقوق بشر رفته بودند و به وعده حسن روحانی، رییس‌جمهور برای بهبود اوضاع حقوق بشری در ایران اشاره کرده‌بودند. مساله اعدام افراد زیر ۱۸ سال و متهمان در پرونده‌های مواد مخدر در بیانیه فوق مورد اشاره قرار گرفته و اشاره شده بود که اتحادیه اروپا مخالف مجازات اعدام است. رعایت حقوق برابر زنان و اقلیت‌ها نیز دیگر مساله‌ای بود که در بیانیه مورد توجه قرار گرفته‌بود. همچنین در این بیانیه از ایران خواسته شده بود که با حضور گزارشگر حقوق بشر سازمان ملل در ایران موافقت کند.
در بخش‌های پایانی این بند اتحادیه اروپا تاکید کرده بود که خواهان حل اختلاف‌های حقوق بشری با تهران از کانال گفتگو‌های سازنده است. بند نهم جمع‌بندی سال ۲۰۱۶، به مسائل منطقه‌ای و برنامه موشکی ایران توامان پرداخته بود. در این بند اتحادیه نسبت به افزایش تنش‌ها در منطقه غرب آسیا ابراز نگرانی و به نقش مهم منطقه‌ای ایران اشاره کرده بود.
اتحادیه اروپا در این بند بر رویکرد متوازن خود نسبت به منطقه تاکید کرده و از همه کشور‌های حاضر در غرب آسیا خواسته بود که به سمت تنش زدایی حرکت کنند. در بخش‌هایی از این بند اتحادیه نگرانی خود از انباشت نظامی در منطقه از جمله درباره برنامه موشکی ایران را مورد اشاره قرار داده و از ایران خواسته بود که دست به اقدام‌هایی که بی‌اعتمادی را عمیق‌تر می‌کند مانند تست‌های موشک‌های بالستیک نزند.
در این بند ادعا شده بود که آزمایش موشک‌های بالستیک ایران ناسازگار با قطعنامه ۲۲۳۱ است. بند دهم بیانیه شورای اتحادیه اروپا نیز به مساله سوریه پرداخته بود و از ایران خواسته بود که از نفوذش بر دولت سوریه برای پایان دادن به خشونت‌ها در این کشور استفاده کند.
پررنگ شدن اختلاف‌های غیربرجامی
بیانیه اخیر جمع‌بندی شورای اتحادیه اروپا در قبال ایران در ۱۲ بند تنظیم شد و البته به همان میزان که ادبیات به کار رفته در آن در بحث حمایت از برجام قوی است در سایر مباحث غیربرجامی هم تند و تیزتر از پیش شده است. از مجموع این ۱۲ بند، ۴ بند به برجام، تعهد اروپا به حفظ آن و راهکار‌های عملی آن مانند اینستکس اشاره دارد. در بند ۵ شورا از پیشرفت‌هایی که ایران در تصویب لوایح مربوط به FATF داشته استقبال کرده، اما از ایران خواسته که قوانین باقیمانده ضروری را هم به تصویب برساند.
مساله FATF در بیانیه سه‌جانبه اتحادیه اروپا درباره سازوکار مالی ویژه برای کمک به جبران نبود امریکا در برجام هم مورد اشاره قرار گرفته و البته در بیانیه سال ۲۰۱۶ نیز به آن اشاره شده و همانند بیانیه اخیر اروپا از تمایل خود برای کمک به ایران در این مورد سخن گفته بود. بند ششم بیانیه سال ۲۰۱۹ از نگرانی‌های روبه افزایش خود درباره مسائل منطقه سخن گفته و برای ایران در تنش‌های منطقه‌ای سهمی قائل شده است.
در این بند به وضوح ایران متهم به کمک‌های مالی، سیاسی و نظامی به بازیگران غیردولتی در کشورهایی، چون سوریه و لبنان شده است. این بند با این ادبیات در بیانیه شورا در سال ۲۰۱۶ نبود و حتی در آن بیانیه همان‌طور که گفته شد از نقش مهم ایران در منطقه صحبت شده بود.
بند هفتم بیانیه ۲۰۱۹ درباره سوریه برخلاف بیانیه قبلی با محکوم کردن نقش دولت سوریه آغاز نمی‌شود و بیشتر تکرار اتهام‌ها درباره نقش ایران در سوریه است. در حالی که ایران به دعوت دولت رسمی سوریه و به منظور کمک به مبارزه با تروریسم به سوریه رفته در این بیانیه اروپایی‌ها از آنچه دخالت نظامی ایران در سوریه خوانده‌اند انتقاد کرده و نسبت به حضور مداوم نیرو‌های ایرانی در این کشور هم ابراز نگرانی کرده‌اند. در این بیانیه هم مجددا از ایران مانند بیانیه سال ۲۰۱۶ خواسته شده از نفوذ خود روی دولت سوریه برای حل بحران استفاده کند.
در بند هشتم این بیانیه به مساله یمن اشاره شده که در بیانیه سال ۲۰۱۶ نشانه‌ای از آن نبود. این بند همان پاراگراف معروفی است که هفته گذشته برخی منابع غربی از جمله وال استریت ژورنال از وجود مخالفت بر سر آن میان ایتالیا و اسپانیا خبرداده بودند. به گفته این منابع، شورا قصد داشت در این بند به ابتکار‌های چهار کشور اروپایی درگیر با مذاکره با ایران درباره یمن شامل فرانسه، آلمان، بریتانیا و ایتالیا اشاره کند که با مخالفت اسپانیا روبه رو شد. در نتیجه در این بند نامی از ۴ کشور برده نشده و به نام کلی اتحادیه اروپا اشاره شده است.
در این بند از گفتگو‌ها درباره یمن با ایران ابراز رضایت شده و به نوعی از حمایت ایران از گفتگو‌های صلح یمن که در سوئد منجر به توافق استکهلم شد، قدردانی شده است. در بند ۹، مساله موشکی ایران که به یکی از اصلی‌ترین موارد اختلاف میان ایران و اروپا تبدیل شده مورد اشاره قرار گرفته است.
این بند درباره برنامه موشکی ایران لحن تند و تیزی داشت که البته در تطبیق با موضع‌گیری برخی رهبران کشور‌های اروپایی در چند ماه اخیر بود. در این بند نگرانی عمیق شورا نسبت به فعالیت‌های موشک‌های بالستیک ایران مورد اشاره قرار گرفته و از ایران خواسته شده که از شلیک موشک‌هایی که با قطعنامه ۲۲۳۱ مغایرت دارد، خودداری کند.
در این بند برای نخستین‌بار به مساله افزایش برد و دقت موشک‌های ایرانی اشاره شده که در بیانیه سال ۲۰۱۶ خبری از آن نبود. در این بند بدون اشاره به اسم بازیگران خاص غیر دولتی از ایران خواسته شده تمامی تدابیر لازم را برای رعایت کامل تمامی قطعنامه‌های شورای امنیت در زمینه ارسال موشک‌ها و مواد و فناوری‌های مرتبط به بازیگران دولتی و غیردولتی در منطقه به کار ببندد.
به نظر می‌رسد که منظور اروپا از این بند انتقال سلاح به حوثی‌های یمن است که عربستان و امریکا این ادعا‌ها را مطرح کرده‌اند. در بخش پایانی این بند هم مانند بیانیه سال ۲۰۱۶ نسبت به تشکیلات‌سازی نظامی در منطقه ابراز نگرانی کلی شده است.
بند ۱۰ این بیانیه به مساله‌ای پرداخته که تقریبا در هشت ماه اخیر جای خود را در رابطه ایران و اروپا باز کرده و آن هم ادعای فعالیت‌های مخرب ایران در منطقه است. از آنجا که چنین مساله‌ای در سال ۲۰۱۶ در رابطه با ایران و اروپا وجود نداشت در آن بیانیه خبری از بندی از این جنس هم نبود. در این بند اشاره شده که اتحادیه اروپا در مقابله با این رفتار‌های ایران متحد است و از تهران خواسته شده فورا به آنچه رفتار‌های غیرقابل قبول خوانده شده پایان دهد.
در بند ۱۱ مساله حقوق بشر که در بیانیه ۲۰۱۶ هم وجود داشت مطرح شده که جزییات این بند کم و بیش شبیه بیانیه سال ۲۰۱۶ است. ادبیات این بند نسبت به بیانیه قبلی تندتر شده و به صراحت ادعا شده که اعدام مجرمان نوجوان نقض «معاهده بین‌المللی حقوق شهروندی و سیاسی» و «معاهده حقوق کودکان» است که ایران در هر دو عضویت دارد. در بند دوازدهم نیز نکته خاصی وجود نداشت و صرفا از ایران برای کمک به برقراری ثبات در منطقه کمک خواسته شده است.
به‌طور کلی می‌توان گفت که ادبیات بیانیه جمع‌بندی اروپا در قبال ایران در سال جاری در حوزه مسائل موشکی، برخی پرونده‌های منطقه‌ای و حقوق بشر تندتر از بیانیه سال ۲۰۱۶ شده است. البته در حوزه توافق هسته‌ای بیانیه اخیر همچنان موید تعهد اعلامی و عملی اروپا به حفظ برجام است و در مساله یمن نیز اروپایی‌ها از نقش ایران در بیانیه جدید قدردانی کرده‌اند.
پیش از انتشار این بیانیه برخی منابع غربی گمانه‌زنی‌هایی را درباره احتمال اعلام تحریم جدید اروپا علیه برنامه موشکی ایران مطرح کرده بودند که در بیانیه جمع‌بندی از چنین‌بندی خبری نبود. در خطوط پایانی بیانیه اخیر شورای اروپا، ۲۸ کشور گفتگو را تنها راه برای حل اختلاف با ایران دانسته‌اند و مشابه همین خطوط و رویکرد در بیانیه ایران که در پاسخ به اروپا منتشر شد نیز دیده می‌شود.
در چنین شرایطی می‌توان گفت که هرچند دغدغه‌های غیربرجامی اروپا با امریکا یکی است، اما بروکسل و واشنگتن دو مسیر مختلف را برای حل کردن این اختلاف‌ها برگزیده‌اند. اروپا گفتگو و مذاکره و امریکا تحریم و تهدید را راه‌حل می‌داند.