جنگ سوریه عملا به پایان رسیده و به جز چند منطقه مورد منازعه، دیگر پرونده نظامی روی میز بحران ۸ ساله این کشور باقی نمانده است.
به گزارش همشهری، در مقابل، اما پرونده‌های اقتصادی در آغاز عصر بازسازی سوریه به محملی تازه برای رقابت‌های پیدا و پنهان قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در سوریه تبدیل شده است؛ رقابت‌هایی که همچون سال‌های جنگ، شاهد صف‌کشی‌ها و محور‌های مختلف است، اگرچه ماهیت منافع اقتصادی منجر به تغییر برخی دسته‌بندی‌ها خواهد شد.
در همین زمینه روز گذشته دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به فاصله چند روز بعد از اعلام تصمیم خروج نیرو‌های این کشور از سوریه در صفحه توییتر خود نوشت: «عربستان سعودی اکنون قبول کرده است تا به جای آمریکا پول مورد نیاز برای کمک به بازسازی سوریه را پرداخت کند. می‌بینید؟ جالب نیست وقتی کشور‌های بی‌اندازه ثروتمند به جای یک کشور با عظمت، یعنی آمریکا که ۵۰۰۰ مایل دورتر است، به بازسازی همسایه‌هایشان کمک می‌کنند؟ سپاس از عربستان سعودی!».
اما هزینه بازسازی سوریه چقدر است؟ آیا اصولا برآورد مشخصی از این بازسازی وجود دارد؟ وضعیت شهر‌های مختلف سوریه که هر کدام به درجات مختلفی در این ۸ سال تخریب شده‌اند، چگونه است و از همه مهم‌تر، قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای که از بازیگران مهم بحران سوریه به شمار می‌روند، هریک چه نقشی در فرایند بازسازی این کشور خواهند داشت؟
هزینه بازسازی سوریه برای بازگشت ۱۲ میلیون آواره
براساس گزارشی که سال ۲۰۱۷ از سوی سازمان ملل منتشر شد، هزینه بازسازی سوریه ۳۸۸ میلیارد دلار است. اگرچه بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور در دیدار با هیأت نمایندگان مجلس روسیه این رقم را ۴۱۰ میلیارد دلار اعلام کرده بود. به گفته بثینه شعبان مشاور رئیس‌جمهور سوریه، این کشور در اثر بحرانی که طی ۸ سال گذشته پشت سر گذاشته عملا به ۳۰ سال قبل بازگشته است. زیرساخت‌های اساسی همچون شبکه‌های آب و فاضلاب، نیروگاه‌های برق، بیمارستان‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، واحد‌های مسکونی و حتی در برخی نقاط چاه‌های نفت و گاز هم تخریب شده‌اند.
به گفته سازمان ملل، فرایند بازسازی سوریه در نهایت باید زمینه را برای بازگشت ۱۲ میلیون شهروند سوری به خانه‌هایشان فراهم کند؛ شهروندانی که نزدیک به ۱ میلیون از آن‌ها به اروپا پناه برده، نزدیک به ۸ میلیون در کشور‌های همسایه سوریه از جمله ترکیه، اردن و لبنان آواره شده و باقی‌مانده آن‌ها نیز به مناطق امن‌تر در داخل سوریه فرار کرده‌اند.
سرمایه‌گذاری روس‌ها در صنعت نفت سوریه
روسیه نیز همچون دولت جدید آمریکا چندان تمایلی از خود برای مشارکت جدی در بازسازی سوریه نشان نداده است؛ اگرچه براساس توافق‌های اولیه که طی یک سال گذشته منعقد شده، قرار است در نوسازی صنایع نفتی سوریه بیشترین نقش را نسبت به سایر کشور‌ها داشته باشد. فرمانده ستاد ارتش روسیه سال گذشته از آمریکا برای مشارکت در بازسازی سوریه دعوت کرد؛ دعوتی که مقدمه دیدار روسای جمهور این دو کشور در هلسینکی شد.
به نوشته واشنگتن پست روسیه علاوه بر ایجاد انحصار در بخش نفت، تلاش دارد بار بازسازی سایر قسمت‌های سوریه را بر دوش اروپا و کشور‌های عربی قرار دهد.
سرمایه‌گذاری ایران در شبکه ارتباطات سوریه
ایران همانند مرحله جنگ داخلی سوریه از جمله نخستین کشور‌هایی بود که آمادگی خود را برای مشارکت در فرایند بازسازی سوریه اعلام کرد. براساس گزارش‌ها ایران ۸ میلیارد دلار در این زمینه اختصاص داده و هدف اصلی ایران نیز در دست گرفتن شبکه ارتباطات و تلفن‌های همراه در سوریه است. این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌های ایران در سوریه محدود به این حوزه نمی‌شود چرا که پیش از جنگ داخلی این کشور ایران سرمایه‌گذاری‌های مهمی در حوزه نیروگاه‌های برق و همچنین صنایع خودرو در سوریه انجام داده بود. از سوی دیگر ایران تلاش دارد نقشی اساسی در بازسازی عمرانی مناطق جنوبی سوریه به‌ویژه استان «درعا» داشته باشد. همراهی گسترده دولت سوریه با سرمایه‌گذاری‌های ایران از جمله عواملی است که تهران را در سوریه بعد از جنگ نسبت به سایر کشور‌ها در موقعیت مناسبی قرار می‌دهد.
ترکیه به‌دنبال بازسازی حلب
از همین حالا می‌توان پیش‌بینی کرد که ترکیه یکی از اصلی‌ترین بازیگران در مرحله بازسازی سوریه است. بیش از یک ماه قبل، اردوغان با دعوت از رهبران آلمان، فرانسه و روسیه نشستی چهارجانبه را در آنکارا برگزار کرد که یکی از محور‌های اصلی آن، بازسازی سوریه و کمک به بازگشت هرچه سریع‌تر آوارگان به کشورشان بود. این در حالی است که ترکیه با میزبانی از بیش از ۳ میلیون پناهجو، بزرگ‌ترین پایگاه آوارگان سوری در جهان به شمار می‌آید. براساس گزارش‌های محلی، برخی شرکت‌های عمرانی ترکیه از هم‌اکنون فرایند بازسازی در مناطق تحت سیطره ترکیه در خاک سوریه (همچون شهر الباب یا جرابلس) را آغاز کرده‌اند. اگرچه به گفته الجزیره، هدف اصلی دولت ترکیه، در دست گرفتن فرایند بازسازی شهر حلب به‌طور کامل است؛ هدفی که موانع جدی، از جمله مخالفت سوریه، ایران و روسیه پیش روی آن قرار دارد. با این حال، دولت ترکیه طرحی جامع برای بازسازی سه مرحله‌ای حلب آماده کرده است که از زیرساخت شبکه آب و برق این استان شروع شده، با تامین خدمات شهری ادامه می‌باید و با ساخت واحد‌های متعدد مسکونی تمام می‌شود.
حلب به لحاظ حجم ویرانی، بعد از رقه و حمص سومین شهر ویران شده سوریه به شمار می‌آید. از سوی دیگر، حلب در کنار ادلب از جمله مهم‌ترین پایگاه‌های مخالفین سوری مورد حمایت ترکیه است که سال ۲۰۱۶ توسط ارتش سوریه آزاد شد.
شرکت‌های اروپایی درگیر تحریم‌های اتحادیه اروپا
اروپا (به‌ویژه در سطح بخش خصوصی) برخلاف آمریکا و روسیه تمایل جدی به نقش‌آفرینی در بازسازی سوریه از خود نشان داده و از قضا باز هم برخلاف دو کشور نامبرده، با موانع متعددی در این زمینه مواجه است. نخستین مانع تحریم‌هایی است که از سوی اتحادیه اروپا علیه سوریه وضع شده و راه را بر شرکت‌های اروپایی بسته است. از سوی دیگر به گفته شبکه الجزیره، دولت اسد تمایلی به نقش‌آفرینی اروپا در بازسازی کشور ندارد و بیشتر به شرق چشم دوخته است؛ موضعی که می‌توان آن را نوعی انتقام سیاسی ارزیابی کرد، اگرچه در نهایت و با توجه به وضعیت بحرانی سوریه نمی‌توان مانع دوم را دائمی تصور کرد.
پیش از این وزیر خارجه ایتالیا گفته بود: این اتحادیه تلاش دارد تا راهی میانه، ازجمله تاسیس شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری در سوریه پیدا کند.
با این حال تاکنون، اروپا رسما تنها ۱۰ میلیون دلار، آن هم برای ترمیم و بازسازی کلیسا‌های تخریب‌شده در جنگ سوریه سرمایه‌گذاری کرده که بیشتر اقدامی تشریفاتی است.
عقب‌نشینی کامل آمریکا از مشارکت در بازسازی
هر وعده‌ای که پیش از این توسط مقامات مختلف دولت آمریکا درباره مشارکت این کشور در روند بازسازی سوریه اعلام شده بود از سوی ترامپ مورد بازبینی قرار گرفته و نهایتا لغو شده است. آخرین این وعده‌ها مربوط به طرح حمایت ۳۰۰ میلیون دلاری آمریکا از بازسازی برخی شهر‌های شمالی سوریه است که رسما از سوی دولت ترامپ پس گرفته شد. علت این اقدام، افزایش سهم مشارکت مالی برخی کشور‌های عضو ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش در بازسازی سوریه اعلام شده است. اکنون و با توجه به توییت روز گذشته ترامپ می‌توان گفت: آمریکا عملا هیچ نقشی در بازسازی سوریه ندارد، اگرچه ممکن است این فرایند تغییر کند چراکه سیاست دولت اوباما بر نقش‌آفرینی جدی در بازسازی با هدف تحکیم موقعیت این کشور در سوریه بعد از جنگ متمرکز بود، اما فعلا و در دولت ترامپ خبری از این سیاست‌ها نیست.
اجبار عربستان به تامین هزینه بازسازی سوریه
عربستان از جمله کشور‌هایی است که با وجود سرمایه‌گذاری سنگین در جنگ سوریه، از سال ۲۰۱۵ و بعد از روی‌کار‌آمدن ملک‌سلمان به‌تدریج این بحران را ترک کرده و حمایت خود از معارضین را کاهش داد. اما حالا و در حالی‌که چندان تمایلی به مداخله در روند بازسازی سوریه ندارد به‌نظر می‌رسد ناچار است در نتیجه فشار‌های آمریکا و روسیه بار دیگر در این کشور سرمایه‌گذاری کند. پیش از این وزیر خارجه عربستان در اظهارنظری عجیب گفته بود که قطر باید هزینه بازسازی سوریه را بدهد. اما بعد از بحران خاشقجی و همزمان با سفر پمپئو به ریاض وزارت خارجه عربستان اعلام کرد که این کشور ۱۰۰ میلیون دلار برای بازسازی رقه در اختیار ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش قرار داده است. حالا بعد از توییت اخیر ترامپ به‌نظر می‌رسد عربستان بیش از این‌ها باید برای سوریه خرج کند، آن هم درحالی‌که قیمت نفت به‌شدت کاهش یافته و این کشور با کسری بودجه قابل توجهی مواجه است.