مدیر مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه مراکز جمعیتی نظیر "کهریزک"،"شورآباد" در زون فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران قرار دارند، گفت: در اراضی جنوب ورامین و در حوالی روستای "معین‌آباد" در حالی با پدیده فرونشست مواجه هستیم که خطوط راه‌آهن و ۳ خط بزرگ فشار قوی در این منطقه در معرض مخاطرات این رخداد قرار دارند.
به گزارش ایسنا، دکتر علی بیت‌اللهی سابقه فرونشست زمین در ایران را مربوط به بیش از ۴۰ سال پیش دانست و اظهار کرد: هر دشتی که افت سطح آب زیرزمینی داشته باشد، حتما با پدیده فرونشست مواجه است و با بررسی‌های ما پدیده فرونشست زمین در همه دشت‌های ایران در حال رخ دادن است و نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.
وی فرونشست در ایران را به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به دلیل کمبود آب دانست و یادآور شد: برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب شده تا بسیاری از دشت‌ها به کانون‌های گرد و غبار تبدیل شود.
به گفته این محقق، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالیانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور به حد بحرانی برسد، به گونه‌ای که تا سال ۱۳۹۴ از ۶۰۹ دشت کشور، تعداد ۳۰۹ دشت از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی ممنوع اعلام شده است و ۳۰۰ دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آب‌های شور و فاقد کیفیت مناسب هستند.
بیت‌اللهی اضافه کرد: به عنوان مثال میزان فرونشست در دشت‌های "رفسنجان"، "زرند"، "مشهد" و "قزوین" به ترتیب به میزان ۳۰، ۲۵، ۲۵ و ۲۴ سانتی‌متر بر سال است.
وی نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران- شهریار را حدود ۱۷ سانتی‌متر بر سال دانست که برداشت‌های جدید این میزان را در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ حدود ۲۴ تا ۳۶ سانتی‌متر بر سال نشان می‌دهد.
مدیر بخش مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، منطقه جنوب و جنوب غربی تهران را یکی از مناطق بسیار مهم فرونشست دانست و ادامه داد: بر اساس نقشه‌های فرونشست کشور در حال حاضر مقدار و گستردگی فرونشست زمین در پهنه ایران بیشتر و گسترده‌تر شده است.
وی با بیان اینکه اثرات فرونشست بسیار گسترده، متنوع و در عین حال پرهزینه است، اظهار کرد: فرونشست تقریبا همه المان‌های اقتصادی و اجتماعی از جمله "کشاورزی"، "مناطق شهری و جمعیت ساکن در آن"، "سیستم حمل و نقل نظیر جاده‌ها، خطوط راه آهن و فرودگاه‌ها" "شریان‌ها و تسهیلات حیاتی مهم نظیر خطوط برق، نفت، مخابرات و آب"، "محیط زیست نظیر زمین‌های کشاورزی، پارک‌های ملی، گونه‌های گیاهی و جانوری نایاب"، "تاسیسات مهم نظیر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و بنادر" و "آثار فرهنگی و باستانی مهم" را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بیت‌اللهی اضافه کرد: بر مبنای مطالعات صورت گرفته دشت‌های جنوب غربی و جنوبی تهران متحمل فرونشست قابل ملاحظه‌ای بویژه در سال‌های اخیر شده و می‌شوند، به گونه‌ای که بیشینه فرونشست در دشت "شهریار" در جنوب غرب تهران و دشت "ورامین" نیز گزارش شده است.
نقشه توزیع فرونشست زمین در کشور
وی ادامه داد: بر اساس نقشه فرونشست سازمان زمین‌شناسی، فرونشست زمین موقعیت شهری تهران و برخی از مراکز جمعیتی اطراف آن در جنوب و جنوب غربی نظیر "اسلام شهر" را مورد تهدید قرار داده است. مراکز جمعیتی نظیر "کهریزک"، "شورآباد"، "سلطان‌آباد" و "اسلام شهر" از جمله مراکز جمعیتی عمده در زون فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران به شمار می‌روند.
چاه‌های آب استان تهران
این محقق حوزه زلزله گفت: بر اساس آمارهای رسمی تا سال ۱۳۹۱ حدود ۵۰ هزار حلقه چاه در استان تهران وجود داشت که از "فیروزکوه" در غرب استان تا "اخترآباد" در شرق و از "چرمشهر" تا "فشم" توزیع شده‌اند.
توزیع چاه‌های موجود در تهران که در برخی مناطق تراکم آنها بسیار زیاد است
مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه علاوه بر این تعداد چاه، چاه‌های غیر مجاز دیگری نیز در تهران وجود دارند که بدون پروانه حفر شده‌اند، خاطر نشان کرد: تعداد دقیق چاه‌های غیر مجاز مشخص نیست، ولی با درصد عمده‌ای از چاه‌های مجاز برابری می‌کند که بدلیل نبود کنترل بدون رعایت دبی مجاز و کارشناسی شده، اقدام به استخراج آب زیرزمینی می‌کنند که بدلیل سرعت پمپ در برخی موارد موجب ماسه‌دهی چاه‌ها و تشکیل حفرات ریز و درشت در آبرفت می‌شوند که مهاجرت این حفرات به سطح زمین موجبات تشکیل فروچاله را نیز فراهم می‌کنند.
بلعیده شدن دشت ورامین
بیت‌اللهی با اشاره به بازدید از آثار فرونشست زمین در محدوده اراضی جنوب ورامین و در حوالی روستای "معین آباد"، گفت: در این بازدید علاوه بر مشاهده خطر و تهدید جدی و بالای فرونشست بر زیرساخت‌ها، با اندوه مردم اهالی نیز از نزدیک آشنا شدیم؛ چراکه ترک و شکاف‌های ناشی از فرونشست زمین در مزارع کشاورزی، امر آبیاری مزارع را با مشکلات عدیده مواجه کرده است.
به گفته وی در این منطقه زمین ابتدا شکاف‌های باریک ناشی از فرونشست ایجاد می‌شود و سپس بطور ناگهانی فروریزش اتفاق می‌افتد.
آغاز فرونشست زمین با یک شکاف
فرونشست زمین حوالی ورامین که با یک شکاف آغاز می‌شود و با یک حفره عمیق پایان می‌یابد
زیرساخت‌های شهری که با فرونشست فرومی‌پاشد
وی با اشاره به وجود زیرساخت‌های شهری و اقتصادی در این منطقه، یادآور شد: در همین گستره (حدود اراضی جنوب ورامین و در حوالی روستای "معین آباد") سه خط بزرگ فشارقوی برق قرار گرفته است که به نام "کریدور انتقال نیروی برق جنوب کشور" از آن یاد می‌شود.
مدیر بخش مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تاکید کرد: فروریزش‌های ناشی از فرسایش "تونلی" یا "فرسایش خندقی" که همزمان با تاثیر فرونشست ناحیه‌ای زمین در جنوب ورامین و در خاک‌های مساله‌دار رخ می‌دهد، تهدید جدی بر پایداری دکل‌های بزرگ انتقال نیروی برق در این ناحیه است و این امر چندین مرتبه به مسوولین شرکت برق استان تهران تذکر داده شده است و امیدوارم در این شرایط کمبود برق و گرمای هوا، حادثه‌ای در این ناحیه رخ ندهد.
دکل برق که در محدوده فرونشست قرار دارد
بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه اثر فرونشست در کشاوری مهلک‌تر و زیانبارتر است، اظهار کرد: در اثر افت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خلل و فرج لایه‌هایی که قبلا آب‌دار بودند، مسدود شده و به صورت فشرده در می‌آیند. این امر موجب می‌شود که در طی سال‌های آتی حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه‌های آب‌دار نفوذ نکند و به صورت رواناب در سطح زمین جاری شود که به این پدیده اصطلاحا "مرگ آبخوان‌ها" می‌گوئیم که پدیده جبران ناپذیری است.
به گفته این محقق در خاک‌های مساله‌دار، فرونشست زمین با ترک خوردن خاک‌های سطحی همراه می‌شود که نمونه‌هایی از آن در بسیاری از دشت‌های کشور مانند دشت ورامین قابل مشاهده است.
ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین و خطر افتادن دکل‌های انتقال نیرو
بیت‌اللهی خاطر نشان کرد: علاوه بر خطرات ناشی از فروریزش زمین بر زیرساخت‌ها مانند خطوط نیرو، لوله‌های نفت و گازی که از حوالی این منطقه گذر می‌کنند و خطوط راه آهن، کشاورزی مردم نیز به دلیل فرونشست زمین دچار مشکل شده است؛ به گونه‌ای که در یکی از مزارع، هنگام آبیاری به روش غرقابی که روش بسیار نادرستی در شرایط خشکسالی کشور در کل ایران است، شکاف عمیق ۶ متری ناگهانی ایجاد شد و کشاورزی به داخل شکاف سقوط کرد و خانواده وی پس از جستجوی فراوان، نیمه شب، با جرثقیل وی را از دل زمین بیرون آوردند.
ریسک فرونشست در حوزه ساختمان و شهرسازی و ابنیه راه و خط و انتقال نیرو
دبیرکارگروه ملی مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی با تاکید بر اینکه در پدیده فرونشست عناصر غیرسازهای مانند "نما"، "دیوارهای جدا کننده" و متعلقات آنها مانند "اندودکاری" و "گچ‌کاری" بسیار آسیب پذیر هستند، گفت: از آنجایی که فرونشست هیچ گونه یکنواختی اثر در کاهش تراز زیر ساختمان ندارد، موجب کج شدگی و بیرون زدگی سطح ساختمان نسبت به سازه‌های مجاور خواهد شد و این امر یکی از نشانه‌های این پدیده به شمار می‌آید.
وی خردشدگی موزاییک، سنگ و یا کف سازی ساختمان‌ها در طبقه پایین به دلیل گودشدگی خاک زیر پی و نشست ناهمگون را از دیگر عوارض ناشی از فرونشست زمین عنوان کرد و ادامه داد: در صورت عدم توجه به علائم فرونشست در مراحل ابتدائی و ورود سازه به مرحله تغییر شکل‌های ماندگار، با توجه به مشخص نبودن زمان دقیق گسیختگی در المان‌های اصلی، امکان بروز حوادث برای ساکنین وجود خواهد داشت.
بیت‌اللهی، "واژگونی پی ساختمان در اثر نشست موضعی یا گسترده غیرهمگن"، "شکست فونداسیون"، "گسیختگی در المان‌های مقاومتی ساختمان بر اثر اضافه تنش یا تغییر شکل‌های زیاد"، "بروز گسیختگی در اتصالات (جوش، پیچ، پرچ) در اسکلت‌های فلزی"، "بروز اندرکنش بین ساختمان‌های مجاور (ایجاد ضربه توسط ساختمان یا آوار به ساختمان مجاور)"، "سقوط آوار به معابر و آسیب به رهگذران یا خودروها"، "ریزش نماها و اجزای غیرسازهای به خصوص در ساختمان‌هایی که ضوابط فنی اجرا و مهار نما رعایت نشده باشد" را از جمله حوادث بعد از فرونشست عنوان کرد.
اثر فرونشست بر ابنیه راهی
قنوات تهران و فروریزش زمین
مدیر مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، وجود قنوات را از دیگر عوامل فرونشست در کشور دانست و گفت: تعداد قنات‌های شهر تهران و حومه به بیش از ۱۳۰۰ رشته قنات حدس زده می‌شود. عمق این قنوات بین ۲ تا ۱۳۰ متر است و طول رشته قنات‌ها گاه تا به بیش از ۲۰ کیلومتر می‌رسد.
وی با بیان اینکه در شهر تهران تعداد میله‌های مشخص شده قنوات تا کنون حدود ۵۱ هزار عدد است که قطعا از این عدد بیشتر است، ادامه داد: طول کلی رشته قنوات اصلی شناسایی شده ۶۴۰ کیلومتر و طول کلی رشته قنوات احتمالی ۵۷۰ کیلومتر حدس زده می‌شود.
نقشه قنوات شهر تهران
بیت‌اللهی یادآور شد: اهمیت قنوات شهر تهران در فروریزش‌هایی است که در اثر دستکاری مسیر آنها توسط احداث مترو، ساختمان‌های با گودبرداری عمیق و مواردی از این قبیل رخ می‌هد.
راهکارهایی برای کاهش خطرات فرونشست
مدیر مرکز زلزله‌شناسی صرفه‌جویی در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی را از جمله راهکارهای کاهش مخاطرات فرونشست زمین ذکر کرد و گفت: علاوه بر آن وزارت نیرو در ظرف یک سال باید در میزان پروانه بهره‌برداری چاه‌های آب مجاز بازنگری کند و به مردم گزارش پیشرفت کار ارائه دهد.
وی مقابله با حفر چاه‌های غیر مجاز را از دیگر راهکارهای موثر در این زمینه عنوان کرد و افزود: وزارت جهاد کشاورزی نیز در ظرف یکسال باید در کاشت نوع محصولات و باغات و به‌ویژه محصولات با مصرف بالای آب دخالت جدی کند، ضمن آنکه در مورد بسط شیوه‌های نوین آبیاری اقدام بسیار جدی به عمل آورد.
بیت‌اللهی با بیان اینکه سازمان محیط زیست به عنوان حافظ محیط زیست کشور در این زمینه مسئولیت بسیار سنگینی دارد، اظهار کرد: دولت باید برای پایش فرونشست کشور و مطالعات جدی‌تر آن حتما ردیف بودجه‌ای را اختصاص دهد.