فرارو- بامداد لاجوردی، مشکلات اجتماعی متعدد و پیچیده‌ای گریبان جامعه‌ای را گرفته است. آمارهایی که هریک به تنهایی می‌توانند مسئولان را نگران کنند. موضوعی که مسئولان اجتماعی از آن به عنوان «آسیب اجتماعی» حرف می‌زنند ولی جامعه‌شناسان نسبت به بکاربردن این تعبیر برای مسائل اجتماعی انتقاد دارند.
پیام روشنفکر در همین رابطه به فرارو می‌گوید: «به کار بردن تعبیر آسیب اجتماعی و مقابله با آن حکایت از نوعی طرز فکر دارد که خودش نیازمند اصلاح است؛ این واژه چهار دهه پیش در ادبیات علوم اجتماعی مورد انتقاد قرار گرفته است و حکایت از نگرش به مسائل اجتماعی با لنز پزشکی شده دارد؛ چیزی که در چنین نگرشی مغفول واقع می‌شود نگاه اجتماعی به مسئله است.»
این کارشناس مسائل اجتماعی در رابطه با چیستی پزشکی شدن مسائل اجتماعی توضیح داد: «در نگاه پزشکی شده به مسئله اجتماعی همانند آسیب یک عضو یا وجود توده‌ای در بدن نگریسته می‌شود که در فرد به وجود آمده و اگر آن فرد درمان شود یا توده از بدن خارج شود تمام مشکل حل خواهد شد. این در حالیست که مسائل اجتماعی اتمیزه و فرد محور نیستند بلکه محصول جامعه و سیاست‌گذاری‌ها هستند.»
روشنفکر در ادامه یادآور می‌شود که ما در عین نگرش پزشکی در مسائل اجتماعی همه الزامات این نگاه را هم رعایت نمی‌کنیم و بعضا به مسائل اجتماعی نگرش امنیتی و حتی سیاسی داریم. وی در همین رابطه یادآور می‌شود: «مسائل اجتماعی تا پیش از آنکه رهبری آنها را به میان بیاورند جنبه سیاسی و امنیتی داشت. در برخی از موارد خلاف امنیت ملی عنوان می‌شد و در پاره‌ای موارد نیز به عنوان ابزار جناحی مورد استفاده قرار می‌گرفت.»
حالا مدتی است که موضوع مسائل اجتماعی به رسانه‌ها کشیده شده است. چندی است گروهی از پژوهشگران اجتماعی گزارشی از وضعیت جامعه ایران را به مقام معظم رهبری ارائه داده‌اند و مدتی است که بیشتر درباره مسائل اجتماعی سخن گفته می‌شود. پیام روشنفکر هم در همین باره می گوید تصمیم توجه به مسائل اجتماعی و دعوت از مردم و نهادهای مردمی برای حل آن، دیر هنگام اما درست است و در صورتی موفق خواهد شد که شروط و الزاماتی را رعایت کنیم و شرایط جامعه و نهادهای مردمی را درک کنیم.
به همین دلیل پنج‌شنبه گذشته بود که وزیر کشور آمار برخی از مشکلات اجتماعی را اعلام کرد. وی از وجود یازده میلیون نفر حاشیه نشین و وجود 2700 محله حاشیه نشین خبر داد. اعدادی که نشان می‌دهند زنگ خطر مشکلات اجتماعی ایران به صدا درآمده است.
وزیر کشور می‌گوید: «متأسفانه سالی 600 هزار نفر عازم زندان ها می شوند که از این تعداد 200 هزار نفر در زندان ها باقی می مانند.» وی اضافه می‌کند:« در حال حاضر حدود 2.5 میلیون نفر زن سرپرست خانوار در کشور زندگی می کنند. در سال 93 و 94 با کاهش طلاق مواجه بودیم، اما متأسفانه 36 درصد از ازدواج ها منجر به طلاق می شود که این تعداد در شهرهای بزرگ گاهی نیز افزایش پیدا می کند..»
فعالان اجتماعی و مدنی نیز از حجم و سنگینی مسائل‌های اجتماعی بهت زده شده‌اند. زهرا رحیمی مدیرعامل جمعیت امداد دانشجویی امام علی(ع) از عوارض حاشیه‌نشینی می‌گوید و خبر می‌دهد: «روند تولیدمثل و تولد فرزندان درحاشیه شهرها بسیار بیشتر از مناطق خارج از حاشیه است به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود در سال های آینده جوانان ما بیشتر از مناطق حاشیه‌ای باشند.» این فعال مدنی از وجود خانواده‌ای خبر داد که برای تهیه خانه، دختر 12 ساله خود را به عقد مردی 30 ساله در آورده است. او بعلاوه از ازدواج یک دختر 10 ساله به عنوان زن چهارم مردی 60 ساله خبر داد وگفت: «در خانواده‌ای در حاشیه کلان شهرها وقتی دختر و پسری نوجوان که خود کودک کار بوده‌اند صاحب فرزندی میشوند، از این فرزندآوری جز اینکه کودک خود را سر کار بفرستند، هدفی دیگر ندارند.»
کارشناسان جامعه شناسی نیز تاکنون بارها زنگ خطر را به صدا درآورده‌اند. شهلا اعزازی نیز بخش دیگری ازمشکلات اجتماعی در حال رشد در ایران را گوشزد می‌کند. وی در همین رابطه می‌گوید: «در طول زمان تعداد ازدواج کودکان در حال افزایش است به طوری که سال گذشته نسبت به سال قبل‌تر، آمار ازدواج کودکان در ایران ۱۰هزار نفر بیشتر شده و به مراتب طلاق در سن ۱۰ تا ۱۸ سالگی در کشور بیشتر شده است.»
حال مشخص شد ثمره عدم جلوگیری از ازدواج زودهنگام کودکان، حضور دو هزار کودک یتیم در جامعه است. به طوری‌که آمارهای ارائه شده در سمینار «ازدواج کودکان» از وجود 43 هزار ازدواج دختربچه‌های ۱۰ تا ۱۵ ساله در کشور خبر می‌دهند که از این تعداد 2 هزار دختربچه و پسربچه یا از همسر خود جداشده و یا بیوه شده‌اند.
وزیر کشور می‌گوید رهبری انقلاب در 6 ماه گذشته، سه بار در خصوص مسائل ومشکلات‌های اجتماعی جلسه گذاشته‌اند. رحمانی فضلی در همین رابطه می‌گوید: «مقام معظم رهبری هر بار حدود 3 ساعت موضوع را با تمام ابعاد و جوانب آن و با حضور سران قوا و تمامی مسئولان حوزه اجتماعی مورد بررسی قرار دادند.»
حالا اینطور که وزیر کشور، رحمانی فضلی می‌گوید، حاشیه نشینی یکی از غول‌های خفته مسائل اجتماعی است. وی همچنین خبر می‌دهد که: « آمارهای رسمی و برآوردهای مبتنی بر شاخص های سازمان ملل، در حال حاضر یک و نیم میلیون نفر معتاد در کشور زندگی می کنند که اعتیاد آنها از مواد سنتی به سمت مواد صنعتی و پرخطر رفته است.در حال حاضر 60 درصد از تعداد زندانی های موجود در کشور به طور مستقیم و غیر مستقیم با اعتیاد و مواد مخدر در ارتباط هستند؛ همچنین عامل 50 درصد از طلاق ها اعتیاد است. »
مبارزه بی‌سرانجام دولتیهاوزیر کشور از کم اثر بودن، مبارزه دولتی‌ها با مشکلات‌های اجتماعی پرده بر می‌دارد و می‌گوید: « بنده به عنوان رئیس سازمان مدیریت آسیبهای اجتماعی کشور می‌گویم ساماندهی معضلات اجتماعی با کمک مردم امکان‌پذیر است و دولت به‌تنهایی نمی‌تواند این مشکلات را مرتفع کند.»
حالا وزیر کشور از مردم برای حل مسائل اجتماعی دعوت می‌کند. پیام روشنفکر در رابطه به حضور مردم و نهادهای مردمی برای حل مسائل اجتماعی به فرارو می‌گوید: «اول از همه دولت باید ساختارهای خود را اصلاح کند. دولت نباید از زیر بار مسئولت شانه خالی کند و نسبت به پیامدهای سیاست‌گذاری‌هایش بی‌تفاوت باشد و حساسیتی نشان ندهد و همینطور دولت نباید به مردم به گونه‌ای نگاه کند که انگار توان اجرایی ندارد و می‌خواهد از آنان به عنوان ابزار کمکی استفاده کند.»
وی در همین رابطه ادامه داد: «این یک جور فرافکنی است؛ وضعیت کنونی مسائل اجتماعی نتیجه اعمال نادرست سیاستهای اجتماعی و توسعه‌ای است؛ بعضا احساس می‌شود هنوز هم به درستی مسئله اجتماعی شناخته نشده و منشاء ان به تکنولوژی و فضای مجازی و... نسبت داده می‌شود و سهمی برای اجرای نادرست سیاست‌ها در نظر گرفته نمی‌شود.»
در تایید صحبت‌های این جامعه‌شناس می‌توان به سخنان اخیر منتظری، دادستان کل کشور اشاره کرد که گفته بودند: «از آقایانی که می‌گویند، فضای مجازی باید آزاد باشد. این سوال را می‌پرسم که اگر دستاورد این آزادی این باشد که پسر شما به دختر شما تجاوز کند، چه کسی را باید ملامت کرد؟ شما می‌گویید از این مسائل به واسطه آزادی فضای مجازی اتفاق نیفتاده من به استناد پرونده‌های موجود می‌گویم که از این قسم اتفاقات بسیار است و در مورد این اتفاقات چه کسی را باید ملامت کرد؟»
روشنفکر در ادامه گفت: «نباید از این مهم غافل باشیم که علت العلل مسائل اجتماعی وجود نابرابری‌هاست.» وی در خصوص نقشی که نهادهای مردمی می‌توانند در حل مسائل اجتماعی ایفا کنند توضیح داد: «نابرابری‌ها را مردم نمی‌توانند کاهش دهند و تولید داده از آسیبهای اجتماعی توسط مردم امکان پذیر نیست؛ مردم نمی‌توانند صندوق بیمه و بیمه‌های اجتماعی تعیین کنند اینها وظایف حاکمیت و دولت است؛ این در حالیست که دولت این روزها به جای کاهش نابرابری‌ها، شکاف‌های اجتماعی را به واسطه پولی کردن دانشگاه و درمان و... بیشتر می‌کند.»
وی در خصوص مشکلات دعوت از مردم برای حل مشکلات اجتماعی گفت: «در شرایطی که نهادهای مدنی نحیف شده‌اند نباید انتظار داشت به محض دعوت از آنها، این مجموعه‌ها قوی وارد میدان شوند؛ نهادهای مدنی تا حالا به بازی گرفته نمی‌شدند؛ این موضوع حتی درباره پژوهشگران و دانشگاهیان نیز صادق است آنها تاکنون از حضور در اجتماع و ورودشان به مسائل حساس منع شده‌اند و نمی‌توان انتظار بالایی از آنها داشت. هرچند امروز دیرهنگام است اما هنوز هم می‌توان این فرصت را برای دانشگاهیان فراهم کرد تا شواهد و داده‌های کافی و تحلیل‌های دقیق از وضعیت کنونی را ارائه دهند.»
وزیر کشور در همین رابطه از نهادهای خانواده، مدرسه و مسجد و محلات برای ورود به مقابله با آسیبهای اجتماعی دعوت کرده است. دعوتی که پیام روشنفکر، جامعه‌شناس معتقد است تحقق آن الزامات و شرایط و درک ویژه‌ای را می‌طلبد؛ وی در همین رابطه می‌گوید: «اگر دولت از نهاد خانواده می‌خواهد نسبت به مقوله مسائل اجتماعی ورود پیدا کند باید بارهای سنگینی که روی دوش آن آمده است را از روی شانه‌هایش بردارد تا این نهاد بتواند چنین نقش جدیدی بر عهده بگیرد.» وی ادامه داد: «وقتی نهاد خانواده به دلیل پولی شدن درمان، آموزش و ... ضعیف شده است نباید کاری جدید را به او سپرد.»
وی در همین رابطه در خصوص بکارگیری نهاد مسجد در حل مسائل اجتماعی اضافه کرد: «ما باید به این حقیقت واقف باشیم که مسجد امروز به دلیل سیاستهای غلط ما با موقعیت و نفوذ مسجد در 20 سال گذشته قابل مقایسه نیست؛ هرچند هنوز هم ورود این نهاد به این مقولات قابل دفاع است.»
روشنفکر همچنین درباره نقش محلات در رفع مشکلات اجتماعی توضیح داد: «مشکل اینجاست که به دلیل سیاستهای غلط و ناپایداری سکونت‌گاهی افراد و نرخ بالای بی‌اعتمادی اجتماعی در ایران محلات هم ضعیف شده‌اند و نفوذ و کارکرد خود را از دست داده‌اند.»وی تاکید کرد بجای به کار بردن رویکرد‌های مقابله‌ای باید به دنبال پایداری باشیم. وی در همین رابطه گفت: «ما باید از پایداری صحبت کنیم و به دنبال عوامل و منشا ناپایداری برویم؛ یعنی تبعیض، نابرابری و طرد. هر کدامیک از این عوامل سهم بیشتری در ناپایداری داشت به سمت مدیریت آن برویم.»
پیام روشنفکر در جمع بندی گفتگوی خودش با فرارو بیان کرد: «اگر ما از نهادهای مدنی برای حل مسائل اجتماعی دعوت می‌کنیم باید به نحیف بودن آنها اشراف داشته باشیم و انتظارمان را از آنها بالا نبریم. همچنین حتی در صورت حضور فعال نهادهای مدنی نباید دولت از زیر بار مسئولیتی که دارد شانه خالی کند. دولت همچنان باید مسئولیت سیاستهای غلط خود را بپذیرد و وضعیت فعلی آسیبهای اجتماعی را ناشی از آنها بداند.» وی تاکید کرد: « حتی می‌توان گفت مسئولیت پذیر شدن بازار جزو اولویت‌های مدیریت سیاسی کشور است؛ امروز مسئولیت پذیری بازار یک ضرورت است.»