پیرمرد دست‌هایش را پشتش به هم قلاب کرده و با گام‌هایی آرام زیر پل قدم
می‌زند. روی لبش آواز شادی با لهجه اصفهانی با صدایی بلند جاری است و
چشم‌هایش را از خروش آب گل‌آلودی که بین ستون‌های پل می‌گذرد برنمی‌دارد.
کمی بعد سرش را بالا می‌آورد و رو به جماعتی که مشتاقانه زل زده‌اند به او و
آوازش می‌گوید: «من پیرمرد که می‌بینید این وقت شب تو این سرما اومدم
اینجا و دارم برای شما آواز می‌خونم فقط به عشق این رودخونه و این آبس.
نمی‌دونم کدوماتون بچه اصفهونید و این چیزایی که میخام بگم رو می‌دونید،
اما این رو بدونید که برای ما اصفهونیا زاینده‌رود، یعنی همه چیزای دنیا.
روزایی که این رودخونه آب نداشت من حتی رغبت نمی‌کردم از بغلشم رد بشم،
یعنی رد که می‌شدما، اشک بود که از چشام راه می‌افتاد. حالا امشبم که شنیدم
آب رو بازکردن و قراره به شهر برسه، گفتم باید برم و یاد گذشته زیر پل
خواجو بزنم زیر آواز... احساس می‌کنم عزیزم به خانه برگشته»
حرفش تمام
شده و نشده خیل جمعیتی که برای دیدن، رسیدن آب به ستون‌های تشنه پل‌خواجو
جمع شده بودند، برای پیرمرد دست زدند و یکی از میان جمع با صدایی بلند برای
پیرمرد آرزوی 120سال عمر با عزت و برای «زاینده‌رود» پرآبی همیشگی آرزو
کرد. جمعیت یک‌صدا و با فریاد آمین گفتند و صدایشان با خروش آب که
لحظه‌به‌لحظه سرعت و وسعتش بیشتر می‌شد گره خورد.
نه فقط اینجا و زیر
پل‌خواجو و نه فقط در شب چهاردهم آبان که تازه آب به شهر اصفهان رسیده
بود، بلکه در همه طول «زاینده‌رود» در نصف جهان از ناژوان و پل‌مارنان تا
سی‌وسه‌پل و پل شهرستان، مردم تا دیروز جمعه دسته‌دسته از گوشه و کنار شهر
اصفهان خود را برای دیدن بازگشت دوباره زندگی به رودخانه شهرشان رسانده
بودند. شهر شلوغ‌تر از همه روزها و ماه‌های گذشته‌اش بود. این را هم مردم و
همه راننده‌های تاکسی اصفهان بارها و بارها با شوقی آمیخته به تعجب
می‌گفتند.
زن جوانی که چشمش به آب جاری رودخانه است بدون آنکه سرش را
بچرخاند می‌گوید؛ «امسال، سال خیلی بدی بود برای مردم این شهر، تابستان که
یکی از گرم‌ترین تابستان‌های سال بود، «زاینده‌رود» هم که همیشه کمی به
خنک‌شدن هوا کمک می‌کرد خشک و بی‌آب بود و همین هم هوا را گرم‌تر از همیشه
کرده بود. پاییز هم که رسید و هوا مقداری بهتر شد ماجرای اسیدپاشی‌ها اتفاق
افتاد و ناامنی و خبرهای راست و دروغ و شایعه‌های زیادی که بعد از آن
ساخته شد، همه اینها دست به دست هم داد تا کسی رغبتی برای از خانه
بیرون‌آمدن نداشته باشد، شهر این مدت خلوت و سوت و کور بود، اما حالا که آب
دوباره برگشته مردم به شوق دیدن «زاینده‌رود» زنده شده، همه از خانه‌ها
بیرون آمدند.»
این را می‌گوید و کمی بعد، یک آه‌کشیده و سرش را می‌چرخاند و
اضافه می‌کند: «کاش هیچ‌وقت دوباره «زاینده‌رود» خشک نشود، کاش.»خلوتی شهر
در روزها و ماه‌های گذشته را بیشتر از همه راننده‌های تاکسی اصفهان گوشزد
می‌کنند، دو روز گذشته خیابان‌های مرکزی شهر و به‌خصوص هر مسیری که به
رودخانه منتهی می‌شد چنان لبریز از ترافیک ماشین و جمعیت بود که هر
راننده‌ای را کلافه می‌کرد، اما راننده‌های اصفهان با لبخند و بی‌آنکه
شکایتی کنند به آب «زاینده‌رود» و اشتیاق مردم برای دیدنش اشاره می‌کردند
که شلوغی به این خاطر است. انگار بخواهند جلوی گلایه احتمالی ما مسافران را
هم بگیرند، اما آن میان ورد زبان همه یک‌چیز دیگر هم بود، وردی که
مایوسانه هم ادا می‌شد و آن بی‌اعتمادی به دوام آب در جان «زاینده‌رود»
بود.
یکی از آنها می‌گفت: «آ میدونی چیه‌س، من که درباره این رودخونه انقده
دروغ شنفتم که تا یک ماه میزون آب توش جاری نباشه باور نمی‌کنم این آب
الانی هم ربطی به مسوولان داشته باشه، از کوجا معلوم آب همین بارونای چند
روز پیشا نباشد؟»
مسوولان چه می‌گویند؟
در این میان باید دید مسوولان مرتبط با موضوع آب و «زاینده‌رود» در شهر
اصفهان در رابطه با جاری‌شدن دوباره آب در این رودخانه، دلایل بروز بحران
آب در این نقطه از کشور، مشکلات پیش‌رو و اینکه تا چه زمانی این آب دوام
خواهد داشت چه می‌گویند. برای گرفتن پاسخ این سوال‌ها و مواردی دیگر به
سراغ حمید ظهرابی، مدیرکل محیط‌زیست استان اصفهان، مسعود میرمحمدصادقی،
رییس آب منطقه‌ای اصفهان و قدرت‌الله قاسمی، مدیرکل جهاد کشاورزی استان
اصفهان رفتم.
ظهرابی اولین مدیری بود که خبر بازگشت دوباره آب به
«زاینده‌رود» را به رسانه‌ها اعلام کرد. او و دیگر مسوولان سازمان
محیط‌زیست کشور در این مدت رایزنی‌های زیادی را با مسوولان وزارت نیرو برای
دادن حقابه زیست‌محیطی رودخانه و تالاب گاوخونی که «زاینده‌رود» در انتها
به آن می‌ریزد انجام دادند، آنگونه که این مقام مسوول در استان اصفهان در
گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: «طبق توافقات انجام‌شده دور اول بازکردن سد و
جاری‌شدن آب قرار است برای انجام کشت پاییزه کشاورزان دو سوی رودخانه باشد
اما یک‌ماه پس از آن با اینکه همچنان آب در رودخانه جاری خواهد بود تنها به
عنوان حقابه زیست‌محیطی رودخانه است و کسی حق برداشت از آن را نخواهد
داشت.»
ظهرابی علت اصلی بروز این بحران در حوزه رودخانه «زاینده‌رود» را
عدم توجه به توان اکولوژیکی رودخانه و توسعه بی‌برنامه کشاورزی و صنایع و
توسعه شهری مختلف آب در حاشیه «زاینده‌رود» اعلام می‌کند و می‌گوید: «در
«زاینده‌رود» آنقدر بارگذاری‌ها، فراتر از حوضه آبخیر بوده که ما دچار
مشکلات اساسی شدیم، این حوزه، به‌تنهایی بیش از 80درصد جمعیت استان اصفهان و
بخشی از جمعیت استان چهارمحال‌وبختیاری را در خود جای داده است.
همینطور
بیش از 70درصد صنایع استان در همین محدوده و در شعاع 50کیلومتری شهر اصفهان
واقع شده‌اند. یعنی جاهایی که مستقیم و غیرمستقیم به همین آب «زاینده‌رود»
وابسته هستند. همینطور توسعه کشاورزی ما نیز بسیار فراتر از توان این حوضه
آبخیز انجام شده است. نتیجه کار این شده است که ما در این حوضه سالانه با
600میلیون‌مترمکعب کمبود آب مواجه هستیم. 350میلیون هم در حوضه آب‌های
زیرزمینی مشکل داریم، نتیجه چنین چیزی هم همین مشکلی است که در
«زاینده‌رود» با آن مواجه هستیم.»
مسعود میرمحمدصادقی، رییس آب منطقه‌ای
اصفهان هم در پاسخ به این سوال «شرق» که در دور جدید رهاسازی آب از پشت سد
«زاینده‌رود» تا چه تاریخی در شهر اصفهان دارای آب خواهد بود؟ اینگونه
توضیح داد: «رهاسازی آب در این دوره به‌منظور تامین آب جهت کشت پاییزه
کشاورزان اصفهان است. به این منظور یک دوره آب به‌مدت یک‌ماه (از نیمه‌آبان
تا نیمه‌آذر) و دوره بعد از اواخر اسفندماه تا اواخر خردادماه تحویل
کشاورزان می‌شود.
تلاش وزارت نیرو بر این است که براساس میزان بارندگی‌ها و
شرایط منابع آبی از نیمه آذر تا اواخر اسفند نیز آب در رودخانه
«زاینده‌رود» جاری باشد. به عبارت دیگر آب از اکنون تا اواخر خردادماه سال
آینده در «زاینده‌رود» جاری خواهد بود.»از سویی دیگر به‌گفته کارشناسان یکی
از اصلی‌ترین عوامل بروز بحران آب در «زاینده‌رود»، ضعف مدیریت صحیح منابع
آب این رودخانه از دهه40 به این سو است.
از میرمحمدصادقی پرسیدم از نظر او
وزارت نیرو تا چه اندازه مقصر به‌وجودآمدن این بحران است؟ پاسخ او، شفاف و
دقیق نبود اما به این نکته اشاره کرد که «اصلی‌ترین دلیل بحران آب در حوضه
«زاینده‌رود» عدم‌توازن بین منابع و مصارف است. عمده مصارف شامل آب شرب،
صنعت و کشاورزی در استان‌های بهره‌مند از این حوضه است. بارگذاری مصارف بیش
از منابع و نیز وقوع خشکسالی در سالیان اخیر و نیز ضعف مدیریت
به‌هم‌پیوسته و یکپارچه، علل وجود بحران هستند. بدیهی است در تمامی موارد
فوق، مجموعه‌ای از تصمیم‌گیران دخیل بوده‌اند و اصولا در وضعیت این حوضه
نظیر دیگر حوضه‌ها روابط و عوامل پیچیده فنی، تخصصی، اجتماعی، فرهنگی و
سیاسی دخالت دارند.»
مدت‌هاست کارشناس حوزه منابع آب و کارشناسان محیط‌زیست
کشور یکی از بخش‌های اصلی هدر‌دهنده و عامل اتلاف منابع آبی کشور که منجر
به بروز بحران‌های بی‌آبی شده‌اند را بخش کشاورزی کشور معرفی می‌کنند. در
حوضه رودخانه «زاینده‌رود» در استان اصفهان نیز در مجموع صدهزارهکتار زمین
کشاورزی واقع شده است که در سال‌های گذشته به انواع روش‌های سنتی و غیرعلمی
اقدام به کشاورزی کرده‌اند، به‌گونه‌ای که به گفته مدیرکل محیط‌زیست استان
اصفهان 80درصد آب این حوضه آبخیز در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
به همین
دلیل به سراغ قاسمی، مدیرکل جهادکشاورزی استان اصفهان رفتم تا توضیحات او
در این‌باره و اقدامات انجام‌شده برای بهبود شرایط را جویا شوم. قاسمی در
گفت‌وگو با «شرق» تایید کرد که از کل کشاورزی‌های انجام‌شده در این حوضه
تنها در حدود 15تا 20درصد از کل زمین‌های کشاورزی بر اساس اصول علمی و
پارامترهای مورد قبول وزارت جهادکشاورزی، کار کشت و برداشت محصول انجام
می‌شود و مابقی زمین‌های زراعی فاقد استانداردهای لازم هستند. با این حال
او تایید می‌کند که همین بخش کشاورزی و کشاورزان ساکن در این حوضه آبی
بیشترین آسیب‌ها و ضررها را از خشک‌شدن «زاینده‌رود» متحمل شده‌اند.
آنگونه
که قاسمی به «شرق» گفته است اقدامات جهادکشاورزی برای بهبود کیفیت کشاورزی
در این مناطق از جمله آموزش کشاورزان، ترویج شیوه‌های کشت علمی و کم نیاز
به آب مانند کشت‌های گلخانه‌ای، آبیاری تحت فشار و همچنین کاشت بذرهای
مقاوم به کم‌آبی و... در دستور کار قرار گرفته و در این مدت اقداماتی
انجام‌شده است؛ از جمله اینکه در هفت‌هزار هکتار از زمین‌های زراعی این
محدوده در یک‌سال گذشته اقداماتی از این دست انجام شده. با همه اینها فعلا
«زاینده‌رود» پرآب و زنده است و مردم شهر اصفهان خوشحال‌تر از همیشه
هستند.
اگرچه مسوولان هر کدام زمان متفاوتی را برای دوام این وضعیت
می‌گویند اما آنچه قطعی است و همه بر آن تاکید دارند غیردایمی بودن جریان
آب در «زاینده‌رود» است. در این سال‌ها؛ آنقدر برداشت اضافی از منابع آبی
این رودخانه مظلوم اتفاق افتاده که حال آن وضعیتی است که به آن مبتلا شده.
حال اگرچه چشم‌اندازها برای بهبود وضعیت یا کاهش اثرات بحران در این منطقه
از کشور بیشتر از هر چیز چشم به آسمان و میزان بارش نزولات آسمانی دارد،
اما به‌گفته کارشناسان محیط‌زیست و حوزه منابع آب تا زمانی که میزان مصرف
آب در این حوضه آبریز - مانند هر حوضه آبریز دیگری- میلیون‌ها لیتر فراتر
از توان واقعی باشد حاصل کار چیزی نخواهد بود جز خشکسالی و بحران بی‌آبی.
قدم اول و آخر و اساسی اصلاح الگوهای مصرف و ایجاد توازن میان داشت و
برداشت است.