ارگونومیک علم طراحی سازگار محیط و محصولات با کاربران است. لغت ارگونومیک از لغات یونانی «ارگون» به معنای«کار» و «نوموس» به معنای «قانون» گرفته شده است و اصطلاحا به معنی انطباق کار برای افراد، از طریق طراحی وظیفه و روشها و نیز انطباق افراد با کار از طریق استفاده مناسب از چیدن روشهای صحیح است.
باید توجه داشت که آنچه برای یک نفر مناسب است میتواند برای دیگری مناسب نباشد. بنابراین روشهای مجزا باید مدنظر قرار گیرند. ارگونومیک در نظر اول ممکن است آگاهی و علم جلوگیری از صدمات و ناراحتیهای پیش بینی نشده معنی شود در حالی که موضوع اصلی آن پیش از بررسی وقوع ضایعهای، تقویت راحتی و روانی عملکرد است.
فراموش نباید کرد که انسانها دارای محدودیت هستند و برای اینکه بتوان با وجود محدودیتها فعالیت مناسبی داشت، شرایط محیط باید به گونهای مناسب طراحی شود. در اداراتی که از موارد و مسائل ارگونومیک تبعیت میکنند، دستورالعملهای ارگونومیکی مخصوص محل کار برای طراحی محیط کاری ارگونومیکی بکار گرفته میشوند.
لوازم اداری ارگونومیکی و کاملاً قابل تنظیم، کارمندان را در خط وضعیت طبیعی قرار داده و در نتیجه صدمات کاری(عضلانی اسکلتی) ناشی از عدم لحاظ موارد ارگونومیک را از بین میبرند.
ناهید شفیعیان، کارشناس مسئول بهداشت حرفهای حوزه معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی لرستان بااشاره به علم ارگونومی گفت: ارگونومی علم تطابق مشاغل با افراد است. یکی از عمدهترین دغدغههای مهندسین، طراحی کار برای بهینه سازی ایمنی و بهرهوری است.
وی ادامه داد: ارگونومی در جستجوی افزایش ایمنی، کارایی و راحتی افراد توسط ساماندهی محیط کار متناسب با قابلیتهای کاربران است؛ این علم به مطالعه و تحلیل چگونگی انجام وظایف توسط افراد، نوع تجهیزات مورد استفاده آنها، چارچوب زمانی و جنبههای فیزیکی و روانشناسی محیط کار میپردازد.
شفیعیان اظهار کرد: افزایش بهرهوری، ایمنی و بهداشت شغلی نیروی کار از جمله نگرانیهای اصلی در صنایع است. برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار، عدم انطباق بین قابلیتهای کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیانآور، طراحی نامناسب سیستم انسان- ماشین و برنامههای ضعیف مدیریت است.
این محقق افزود: این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیتها و در عوض کاهش بهرهوری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه میشود.
وی تصریح کرد: کاربرد مؤثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری میتواند تعادلی را بین ویژگیهای کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند. این علم، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار، ابزار، تجهیزات، ماشینآلات، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره در بر میگیرد.
این کارشناس ارشد بهداشت حرفهای اظهار کرد: یکی از مهمترین مشکلات شغلی که توسط ACGIH شناسایی شده آسیب‌های اسکلتی–عضلانی مرتبط با کار(MSDs) است که با به کارگیری برنامههای بهداشتی، ایمنی و ارگونومیکی میتوانند مدیریت شوند.
شفیعیان تصریح کرد: بیماریهای اسکلتی عضلانی مهمترین عامل روزهای از دست رفته کاری و عدم کارایی و هزینههای پزشکی در محیط کار هستند. به طوری که سال 1999 در آمریکا 13 بیلیون دلار هزینههای ناشی از پرداخت غرامت کمر درد و بیماری اسکلتی اندام فوقانی بوده است.
وی خاطرنشان کرد: بنا به گزارش BLS در سال 1995 در آمریکا 65 درصد از کل بیماریهای محیط کار، مربوط به اختلالات اسکلتی– عضلانی بودهاند و در مجموع این بیماریها بالاترین شیوع را در محیط‌های کاری به خود اختصاص دادهاند.
این پژوهشگر بهداشت حرفهای افزود: افزایش شیوع بیماریهای اسکلتی- عضلانی در محیط های کاری، ارتباط مستقیم با علل ارگونومیک محیط کار دارند، به طوری که عواملی همچون حرکات تکرار شونده، وضعیتهای نامطلوب بدنی با حمل و نقل بار یا ارتعاش و سایر عوامل ارگونومیک باعث افزایش شیوع این بیماریها میشوند.
شفیعیان یادآور شد: عوامل زمینهای همچون سن، وزن، استرسها، مصرف سیگار یا وجود بیماریهای زمینهای اسکلتی- عضلانی شیوع این بیمارها را تغییر میدهد.
به گفته وی، بررسیهای ارگونومیک محیط کار و برنامههای ارگونومیک کمک مؤثری میکند تا بتوان این بیماریها و علل آنها را در محیط کار شناسایی کرد و آنها را تحت کنترل قرار داد.
این کارشناس مسئول بهداشت حرفهای استان بیان کرد: یکی از اساسیترین مراحل در یک برنامه ارگونومیک کار شناخت واحدها و شغلهایی بوده که بیماریهای اسکلتی- عضلانی در آن از شیوع بالاتری برخوردار هستند.
شفیعیان یکی از روشهای ارزیابی بیماریهای اسکلتی– عضلانی در محیط های کاری را استفاده از پرسشنامه استاندارد نوردیک دانست و افزود: اصطلاح آسیب اسکلتی عضلانی هر‌گونه آسیب مزمن به عضلات، تاندونها و اعصاب است که به علت فشارهای تکراری، حرکات سریع، اعمال انرژی و فشار زیاد، وضعیت غیر عادی بدن حین کار، ارتعاش یا سرما باشد.
وی اضافه کرد: سایر اصطلاحاتی که برای آسیب اسکلتی– عضلانی به کار میروند، آسیب‌های تجمعی ناشی از ضربات CTDs، ناشی از حرکات تکراری RMIs و آسیب‌های ناشی از فشارهای تکراری RSIs است.
این محقق بهداشت حرفهای تصریح کرد: برخی از این آسیبها علائم تشخیصی ثابت و نام اختصاصی دارند مثل سندروم تونل کارپال یا تاندونیت. سایر آسیب‌های اسکلتی-عضلانی ممکن است به وسیله دردهای غیر اختصاصی ظاهر شوند.
شفیعیان افزود: برخی ناراحتیهای موقتی و زودگذر، نتیجه طبیعی کار و غیر قابل اجتناب هستند، اما ناراحتیهایی که روز به روز بیشتر شده و با فعالیتهای شغلی یا زندگی روزانه تداخل میکنند، نباید به عنوان نتیجه طبیعی کار مطرح شوند.
به گفته وی، با بکارگیری برنامه همه جانبه و وسیع ارگونومیکی به بهترین نحو میتوان میزان بروز و شدت MSDs را کنترل کرد.
این پژوهشگر گفت: اجزای عمده این برنامه شناسایی مشکلات، ارزیابی مشاغل مشکوک به داشتن ریسک فاکتور، مشخص کردن و ارزیابی عوامل بوجود آورنده، مشارکت فعالانه و آگاهانه کارگران و معاینات شغلی اختصاصی برای کارکنانی که دچار آسیب‌های پیشرفته اسکلتی- عضلانی هستند.
شفیعیان تصریح کرد: زمانی که عللMSDs شناسایی شد برنامه کنترلی باید به صورت جامع به مرحله اجرا درآید که این برنامه شامل سه بخش آموزش کارگران، سرپرستان، مهندسان و مدیران، گزارش علائم اولیه بروز آسیب توسط کارگران و پایش مستمر و ارزیابی اطلاعات جمعآوری شده در خصوص بیماریها و حوادث است.
وی با بیان اینکه اقدامات کنترلی با توجه به ارتباط هرشغل به طور جداگانه با MSDs جهت گیری میشوند، افزود: این اقدامات شامل کنترلهای مهندسی و مدیریتی است. حفاظتهای فردی ممکن است بعلت شرایط محدود کننده، به طور اختصاصی انجام شوند.
این کارشناس بهداشت حرفهای اظهار کرد: از میان روشهای کنترلی مهندسی به منظور کاهش یا محدود سازی ریسک فاکتورهای شغلی باید مهندسی متد انجام کار از جمله مطالعه زمان و آنالیز حرکتی به منظور محدود کردن اعمال فشار و حرکات غیرضروری مد نظر قرار گیرند.
شفیعیان ادامه داد: همچنین به کارگیری لوازم مکانیکی کمکی به منظور محدود کردن یا کاهش اعمال نیروی لازم برای نگه داشتن ابزار و اشیاء انتخاب یا طراحی ابزارهایی که میزان نیروی مورد نیاز و زمان در دست داشتن را کاهش داده و باعث بهبود POSTURE میشوند.
وی اضافه کرد: تهیه ایستگاههای کاری قابل تنظیم برای کاربران به منظور نزدیک کردن محل دسترسی و بهبود POSTURE انجام کنترل کیفیت و نگهداری تجهیزات به منظور کاهش مقدار انرژی مصرفی و کار اضافی که به ویژه با ارزش افزوده کالا در ارتباط است.
این محقق بیان کرد: یکی از راهکارهای مدیریتی برای کنترل آسیب‌های اسکلتی-عضلانی بکارگیری تعداد بیشتری کارگر است که موجب کاهش مدت زمان مواجهه آنان و نهایتاً کنترل خطرات میشود.
شفیعیان اظهار کرد: نمونههایی از این دست عبارتند از اجرای استانداردهای کاری که به کارگران اجازه توقف یا ادامه کار را برحسب نیاز میدهد(حداقل یکبار در هر ساعت کاری) طراحی مجدد وظایف شغلی(بعنوان مثال استفاده از کارگران چرخشی یا توسعه وظایف کاری) بدین ترتیب یک کارگر در طول یک شیفت کاری به طور کامل در معرض مخاطرات شغلی نخواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: از آنجایی که آسیب‌های اسکلتی عضلانی ماهیتی پیچیده دارند، برای همه آنها رویکرد واحدی به منظور کاهش شدت و بروز موارد ابتلا وجود ندارد.
این کارشناس بهداشت حرفهای با بیان اینکه راهکارهای اختصاصی مهندسی و مدیریتی برای کنترل مخاطرات در هر صنعت و شرکتی متفاوت است، ادامه داد: به منظور انتخاب روشهای پیشگیری جهت کنترل مخاطرات نیاز به اظهار نظرهای متخصصین آگاه در این زمینه است.
شفیعیان تصریح کرد: زمان استراحت جهت بهبود علائمMSDs مرتبط با کار به صورت دورهای از چند هفته تا چند ماه درخواست میشود؛ به منظور تعیین اثر بخشی راهکارهای پیشگیری و کنترلی باید نتایج ارزیابی شود.
وی در خاتمه گفت: فاکتورهای غیر شغلی از طریق اجرای کنترلهای مهندسی و مدیریتی محدودسازی تمام آسیب‌های اسکلتی- عضلانی امکانپذیر نیست، برخی از مواردی که ممکن است باعث آسیب‌های اسکلتی عضلانی شده و با شغل مرتبط نباشند، آرتریت روماتوئید، مشکلات غدد درون ریز، ترومای حاد، چاقی، بارداری و فعالیتهای ورزشی و تفریحی هستند.