فرارو- در گذشته ای نه چندان دور به نظر می رسید ترکیه فرمول زیرکانه موفقیت در حوزه سیاست خارجی را یافته است. فلسفه تازه اتخاذ شده این کشور یعنی «مشکلات صفر با همسایگان» تحسین همگان در داخل و خارج را برانگیخت چراکه آنکارا پس از نیم قرن بیگانگی بار دیگر تعامل با خاورمیانه را آغاز کرده بود.
به گزارش سرویس بین الملل فرارو به نقل از فارن پالسی، ترکیه راه های تجاری و بازرگانی خود با کشورهای عرب و ایران را گسترش داد، محدودیت ویزا با کشورهای همسایه را برداشت و حتی به میانجیگری در برخی از شدیدترین اختلافات منطقه ای کمک کرد، واسطه مذاکرات میان سوریه و اسرائیل، فتح و حماس، و پاکستان و افغانستان شد.
تنها چند سال بعد، در پی وقوع بهار عربی و پیامدهای آن، فرمولی که زمانی کامل قابل اتکا بود رو به تغییر شکل گذاشت. رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه حال پل های ارتباطی خود با دولت نظامی مصر را سوزانده، به دلیل عدم حمایت از عزل شدن محمد مرسی، رئیس جمهوری سابق مصر رویکردی ستیزه جویانه با پادشاهی های خلیج فارس داشته و جنگ لفظی را با اسرائیل بر سر اینکه در کودتای مصر دست داشته، آغاز کرد.
مصر برای لحظه ای زودگذر محور سیاست خارجی ترکیه در جهان عرب بود. زمانیکه اردوغان طی سپتامبر سال 2011 و پس از انقلابی که حسنی مبارک را سرنگون کرده بود به قاهره رفت، به عنوان یک قهرمان از وی استقبال شد و نه تنها به عنوان نخستین رهبر مهم جهان که خواستار برکناری مبارک شده بود، بلکه به عنوان یک واسطه گر قدرت منطقه ای حضورش رضایت و خرسندی را به دنبال داشت. اما این موقعیت امروز به طور کامل تغییر کرده است: ترکیه و مصر سفرای خود را از کشور مقابل خارج کردند و اردوغان دولت جدید در قاهره را به طور علنی مورد انتقاد قرار داد. وی هفته گذشته گفت: «هیچ تفاوتی میان بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه و عبدالفتاح السیسی، فرمانده ارتش مصر وجود ندارد. به عقیده من در حال حاضر تروریسم دولتی در مصر جریان دارد.»
اردوغان طی هفته جاری پای اسرائیل را نیز به ماجرا باز کرد و گفت که این رژیم در کودتای قاهره دست داشته است. دفتر وی در تایید این سخنان اعلام کرد نوار ویدئویی از سال 2011 وجود دارد که در آن تزیپی لیونی، وزیر خارجه سابق اسرائیل و برنارد هنری لوی، فیلسوف فرانسوی در مورد بهار عربی بحث و تبادل نظر می کنند.
آویگدور لیبرمن، وزیر امور خارجه سابق اسرائیل روز چهارشنبه در واکنش به صحبت های اردوغان گفت: «هرکسی که سخنان نفرت انگیز و تحریک آمیز اردوغان را می شنود، بی تردید درک می کند که وی از گوبلز (از نزدیک‌ترین دوستان و همکاران آدولف هیتلر) پیروی می کند.» این در حالی است که سخنگوی دولت مصر اردوغان را «نماینده غرب» خواند.
چنین اختلافاتی باعث شده ناظران سیاست های ترکیه متعجب باشند که اردوغان با رویکرد گزافه گویی در حال تضعیف نفوذ و تاثیرگذاری خود است. یکی از دیپلمات های ارشد سابق ترکیه می گوید اردوغان در ابراز تاسف نسبت به کودتای مصر حق داشته اما با این کار خود را در مسیر مخالف جامعه جهانی قرار داده است.
وی در ادامه می گوید: «ترکیه تاکید بیش از اندازه ای بر داستان موفقیت دموکراسی در مصر داشته و اقدامات اشتباهی که رژیم مرسی انجام می داد را به درستی ندیده است.»
واقعیت این است که مسئله فروریختن و پایان یافتن سیاست «مشکلات صفر» ترکیه مسلم بوده و تنها زمان آن مشخص نبود. نداشتن مشکل با همسایگان بدین معنی است که در امور داخلی دیگر کشورها مداخله نکنید و حتی از محورهای قدرت منطقه ای جانبداری کنید. این امر تا زمان حفظ وضع موجود منطقه ای ممکن بود: ترکیه در مورد وقایع پس از انتخابات سال 2009 ایران سکوت کرد، و اتحاد خود با رژیم اسد را پیش از درگیری های خونبار در این کشور تقویت کرد. ضمن اینکه اردوغان در مورد لیبی بسیار خوشحال بود که کارنامه ملال انگیز حقوق بشر معمر قذافی را نادیده بگیرد، اگر این همان هزینه ای بود که بازرگانان ترک باید برای امضای قرارداد ساخت و ساز با رژیم قذافی می پرداختند.
در پی تغییر وضع موجود، بهار عربی ترکیه را مجبور کرد که سیاست عدم مداخله را کنار بگذارد. آنکارا با این تفکر روبرو بوده که نمی تواند منطقه را به تعظیم در برابر خواسته اش مجبور کند: ترکیه در لیبی پیش از کمک به برکناری قذافی، این بحث را مطرح می کرد که غرب حق مداخله علیه وی را ندارد. در سوریه روابط با اسد را به طور کامل قطع کرده و خود را گرفتار درگیری هایی کرد که هیچ نشانه ای از پایان آن به چشم نمی خورد. و مصر البته خود را در مسیر برخورد با پرجمعیت ترین کشور جهان عرب قرار داده است.
یکی از اصول «مشکلات صفر» را احمد داود اغلو، وزیر امور خارجه ترکیه با عنوان «متساوی المسافت» مطرح کرد که به معنی رد هرگونه دخالت در اختلافات منطقه ای بود. اما پایبندی به این اصل در واقعیت چندان آسان نبود، به خصوص زمانیکه نوبت به اختلافات اسرائیل- فلسطین رسید؛ فرصتی که دولت ترکیه به ندرت آن را از دست می داد و همواره با تحقیر اسرائیلی ها، از آن برای تقویت اعتبار منطقه ای و اسلامی خود استفاده می کرد. اما در پی بهار عربی این اصل به دست فراموشی سپرده شد.
تنها در مصر نیست که ترکیه نه به عنوان یک میانجی بی طرف بلکه به عنوان یک بازیگر متعصب ایفای نقش می کند. در عراق نیز آشکارا بر ضد دولت نوری المالکی سخن گفته و این دولت را متهم می کند که به درگیری های فرقه ای دامن زده و بدون اطلاع وی با دولت منطقه ای کردستان در مورد توافقات نفتی مذاکره کرده است. در سوریه حمایت بی اندازه ای از مخالفان ضد دولت داشته و به آنها اجازه داده به طور آزادانه در خاک ترکیه فعالیت کنند و چشم هایش به روی جنایات آنها بسته است.
اردوغان در آن سوی جهان نیز با صف جدیدی از چالش های سیاست خارجی روبرو است. تصور غرب از ترکیه در پی اعتراضات پارگ گزی در تابستان سال جاری تغییر کرد. تصمیم اردوغان برای سرکوبی تظاهرات توسط پلیس ضدشورش و گاز اشک آور بر روابط این کشور با اتحادیه اروپا تاثیر گذاشت: اواخر ماه ژوئن در میانه شرایط پس از سرکوبی های گزی، بروکسل تصمیم گرفت دور جدید مذاکرات الحاق با آنکارا را تا ماه اکتبر به تعویق بیاندازد. ضمن اینکه خود اردوغان نیز در رسانه های آمریکایی به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. این در حالی است که ترکیه تقریباً هیچ اقدامی برای جبران صدمات وارده انجام نداده است. در عوض مقامات ترکیه کشورهای غربی را به سازماندهی این اعتراضات متهم کرده اند.
در شرایطی که کشمکش های سیاست خارجی ترکیه در خاوره میانه احتمالا امری اجتناب ناپذیر بوده، انزوای آن در دیگر نقاط به نظر یک خودزنی می رسد. امروز با توجه به افزایش تنش های این کشور با کشورهای عرب و اروپایی، تئوری های توطئه که بحث های سیاسی را مسموم کرده و ترک هایی که با وفاداری کامل تکرار می کنند «ترک ها هیچ دوستی ندارند جر ترک ها»، این کشور با خطر بازگشت به تفکرات دهه 1990 میلادی روبرو است. به نظر می رسد ترکیه کشورش را تا جایی که چشم کار می کند از «مشکلات صفر» به سردردهای بین المللی کشانده است.