علوم تشریح یکی از رشته‌های اساسی در علوم پزشکی است. دانشجویان پزشکی و پیراپزشکی از روز اول ورود به دانشگاه با آناتومی سر و کار دارند به همین دلیل فراهم بودن ابزار‌های آموزشی تشریح تاثیر مستقیم و مثبتی بر روی کیفیت آموزش آنها می‌گذارد.
اساتید این رشته معتقدند کمبود جسد تاثیر منفی بر کیفیت آموزش علوم تشریحی گذاشته است. آنها اعتقاد دارند برای تربیت پزشکان ماهر و زبده نیازمند ابزار،لوازم و پیش‌نیازهای آموزشی هستند که جسد در بخش علوم تشریح یکی از اصلی‌ترین این نیازهاست.
مسئله کمبود جسد در دانشگاه‌ها به اندازه‌ای است که یکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مجبور شده پس از حدود ۸سال برای در اختیار داشتن جسد، به دانشگاه دیگری حدود ۱۲ کامپیوتر با لوازم جانبی چون پرینتر و اسکنر ارائه کند تا ۲ جسد در اختیار داشته باشد.
یکی از دانشجویان علوم پزشکی تهران نیز در گفت‌وگو با قانون بر کمبود جسد در این دانشگاه صحه گذاشته و می‌گوید: «دانشجویان رشته آناتومی با مشکل جدی کمبود جسد مواجه هستند به تبع آن دانشجویان رشته پزشکی نیز فرصت نگاه کردن به جسد را هم پیدا نمی‌کنند.»
۴ سال پیش با جدی شدن مشکل کمبود جسد در دانشگاه‌ها، وزارت بهداشت وارد عمل و از سازمان پزشکی قانونی تقاضای ارائه اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌ها را کرد که این تقاضا از سوی دستگاه قضایی به خاطر مسائل شرعی بی‌پاسخ ماند تا اینکه باقری لنکرانی وزیر بهداشت دولت نهم طی نامه‌ای به آیت‌الله هاشمی شاهرودی رییس وقت قوه قضاییه و با استناد به فتوای مقام معظم رهبری و آیت الله مکارم شیرازی، مجددا درخواست تحویل اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌های علوم پزشکی را مطرح و تاکید کرد که دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور موظف خواهند بود ضوابط شرعی را در کلیه مراحل مراعات نمایند.
یکی از روسای دانشگاه‌های علوم پزشکی نیز در این ارتباط استفتایی با این مضمون برای دفتر مقام معظم رهبری ارسال کرد: «در شرایط فعلى به دست آوردن جسد انسان کافر ممکن نیست و از طرفى جامعه اسلامى هم محتاج پزشکانى ماهر و زبردست است تا از این نظر به خودکفایى برسد، لذا خواهشمند است نظر مبارک خود را در مورد تشریح در شرایط فعلى مرقوم فرمایید.»
ایشان اعلام کردند که «اگر نجات نفس محترمى یا کشف مطالب پزشکى جدیدى که جامعه به آن نیازمند است و یا دستیابى به اطلاعاتى راجع به یک بیمارى که زندگى مردم را تهدید مى‌‌کند منوط به تشریح باشد، این عمل جایز است. ولى سزاوار است که تا حد امکان از جسد متعلق به مسلمانان استفاده نشود لکن در صورت عدم امکان، مانعى ندارد.»
ایشان همچنین در خصوص خرید جسد کفار برای جلوگیری از تشریح اجساد مسلمانان نیز پاسخ دادند که «واجب است تا حد امکان از جسد میت مسلمان استفاده نشود.»
با این فتاوی فقهی مشکل کمبود جسد تا حدودی مرتفع شده بود که سال گذشته نیز مجددا بحث کمبود جسد در دانشگاه‌ها به رسانه‌ها کشیده شد تا اینکه دکتر شجاعی رییس سازمان پزشکی قانونی گفت: «در ارائه اجساد به دانشگاه‌های علوم پزشکی مشکلی نداریم ولی تعداد اجساد تعریف شده است. اینکه آنها بیش از حد نیاز برای تشریح جسد می‌خواهند معقول نیست. دانشگاه‌های علوم پزشکی باید بدانند که سازمان پزشکی قانونی در ارائه جسد با یکسری محدودیت‌های شرعی و همچنین افکار عمومی مواجه است. این سازمان در حد معقول می‌تواند اجسادی را به دانشگاه‌های علوم پزشکی تحویل دهد.»
در کنار این مسائل راه حلی که برای رفع مشکل کمبود جسد مطرح شد، درخواست از شهرواندان برای وصیت کردن در مورد اهداء جسد خود پس از مرگ برای تشریح بوده است. مراجع عظام تقلید نیز اینگونه وصیت کردن را برای رفع نیازهای پزشکی مسلمان‌ها، فاقد اشکال عنوان کرده‌اند.
دکتر پرویز بزّی مدیرگروه آناتومی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر از جمله افرادی است که وصیت کرده پس از مرگ جسدش برای تشریح در اختیار دانشجویان دانشگاه بوشهر قرار گیرد و با نصب این وصیت در دفتر خود به دنبال فرهنگ‌سازی این کار است.
دکتر بزّی در گفت‌وگو با قانون از علت انجام این وصیت، و مشکلات کمبود جسد در دانشگاه‌ها، فروش جسد به قیمت گزاف از سوی برخی از دانشگاه‌های علوم پزشکی به سایر دانشگاه و همچنین کمبود جسد بانوان برای تشریح در کلاس‌های درس سخن می‌گوید:
*آقای دکتر چه عاملی باعث شد وصیت کنید که پس از مرگ، جسد شما به دانشگاه علوم پزشکی بوشهر اهدا شود؟ از سال ۷۲ عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر هستم.. در گذشته برای آموزش چه در رشته پزشکی و چه در رشته آناتومی جسد زیاد داشتیم اما در حال حاضر حدود هشت سال است که هیچ جسدی برای آموزش به دانشجویان علوم مرتبط با پزشکی نداشتیم تا اینکه سه ماه قبل از طریق دانشگاه علوم پزشکی شیراز توانستیم با رایزنی بسیار دو جسد تهیه کنیم. منتهی برای رفع نیاز آموزشی دو هزار دانشجو پزشکی این دانشگاه با این دو جسد کار زیادی نمی‌توان کرد.
اهدا جسد به دانشگاه‌ها برای استفاده آموزشی دانشجویان باید در جامعه فرهنگ‌سازی شود. زندگی ما هر چه هست تنها در این دنیاست. پس از مرگ کالبد ما به هیچ دردی نمی‌خورد و اندک زمانی بعد در خاک توسط حشرات تجزیه می‌شود پس چه بهتر که این امکان را فراهم بیاوریم که دانشجویان رشته‌های مرتبط با پزشکی بتوانند برای آموزش بهتر از اجساد استفاده کنند.
رشته آناتومی، رشته جغرافیای بدن است و همانگونه که در درس جغرافیا بدون کره زمین نمی‌توان چیزی یاد گرفت، از این‌رو آناتومی را هم نمی‌توان بدون جسد آموخت. اگرچه اخیرا نرم‌افزار مرتبط با بدن انسان به بازار آمده و دانشگاه‌ها از آن استفاده می‌کنند و توجیه برخی از آقایان نیز این است که با وجود این نرم‌افزار چه لزومی به استفاده جسد است، اما به نظر من هیچ چیز نمی‌تواند جای خود جسد را بگیرد.
استاندارد استفاده از جسد برای آموزش در رشته‌های مرتبط با علوم پزشکی چقدر است؟ استاندارد استفاده از جسد از هر رشته به رشته دیگر متفاوت است. دانشجویان اتاق عمل یا علوم آزمایشگاهی تنها دو واحد آناتومی دارند که آن را به صورت عمومی می‌گذارند. ولی دانشجوی پزشکی در طول تحصیل خود سه بار واحدهای مرتبط با آناتومی را می‌گذراند. یک ترم سر و گردن، یک ترم اندام و ترم دیگر بر روی دست و پا کار می‌کنند.
در این مدت زمانی که دانشگاه بوشهر از داشتن جسد محروم بود، چگونه آموزش‌های لازم به دانشجویان ارائه می‌شد؟ دانشگاه علوم‌پزشکی بوشهر در حدود دو هزار دانشجوی مرتبط با رشته‌های پزشکی دارد. متاسفانه دانشجویان ما در این مدت تنها از طریق تئوریک و پاورپوینت آموزش دیده و با نرم‌افزارهای موجود کار کرده‌اند.
سال گذشته آقای شجاعی رییس سازمان پزشکی قانونی گفته بود که این سازمان در ارائه جسد به دانشگاه‌ها کمبودی ندارد اما دانشگاه‌ها بیش از حد مطالبه جسد می‌کنند.
دانشگاه علوم پزشکی بوشهر تاکنون چندین بار با پزشکی قانونی تهران یا خود سازمان پزشکی قانونی کشور مکاتبه و درخواست جسد کرده است و حتی بنده به عنوان مدیر گروه آناتومی دانشگاه با آقای عابدی رییس سابق سازمان ملاقات کردم و ایشان قول داد که دانشگاه‌ها جسدهای موردنیاز برای آموزش را از تهران گرفته و سهمیه خواهند داشت اما دانشگاه ما هیچ وقت سهمیه نداشت.
ما از آمار اجساد بلاصاحب و مجهول‌الهویه پزشکی قانونی بوشهر اطلاع داشتیم اما مسئولان اداره پزشکی قانونی مدعی بودند که رییس وقت قوه قضاییه دستور داده به دانشگاه‌ها جسد داده نشود.
بعد از اعتراضات و نامه وزیر بهداشت و پیگیری نمایندگان مجلس و همچنین فتوای فقهی علما در رابطه با استفاده از اجساد مسلمان برای آموزش، اوضاع کمی بهتر شده است ولی همچنان روسای پزشکی قانونی برای ارائه جسد بهانه آورده و با یک نه گفتن، خیال خودشان را راحت می‌کنند.
از یک جسد برای آموزش چند بار می‌توان استفاده کرد؟ با توجه به کمبود جسد، از قبل جسد آماده‌شده را تشریح و بعد قسمت بازشده را به دانشجویان توضیح می‌دهیم. هر قسمت باید یک بار باز و توضیح داده شود و بعد جسد به پزشکی قانونی بازگردانده تا دفن شود. اما اگر شرایط نگهداری طوری باشد که جسد زیاد خراب نشود و دانشجویان نیز نظم آنتومی را از بین نبرند، نهایت دو سه بار دیگر می‌توان از آن استفاده کرد.
به طور مثال یک جسد که به دانشکده پزشکی داده می‌شود، یک ترم سر و گردن، ترم دیگر اندام و ترم آخر دست و پا را تشریح و به دانشجویان آموزش لازم داده می‌شود. اگر شرایط و امکانات خوب باشد، می‌توان حداکثر دو سه بار از آن استفاده کرد. به طور معمولی جسد یک سال و نیم می‌ماند.
اگر بخواهد جسد دوباره استفاده شود، مجددا باید روال سر و گردن، اندام و دست و پا را طی کند به همین دلیل زمانی که دوبار از جسد استفاده می‌شود، سه سال و اگر باز هم بخواهد تکرار شود چهار و نیم سال طول می‌کشد.
درست هم نیست که از یک جسد چهار سال و نیم استفاده کنیم. از طرف دیگر پزشکی قانونی زمانی که جسدی ارائه می‌دهد، زمان مشخص می‌کند تا در اتمام زمان، جسد برای دفن به پزشکی قانونی بازگردانده شود.
یکی از پیشنهادات برای رفع کمبود جسد، خرید آن از سایر کشورها بود، این راهکار چقدر عملیاتی شد؟ شخصا این موضوع را پیگیری کردم و حتی خرید جسد برای دانشگاه‌ها مقرون به صرفه بود چرا که همین اجسادی که در برخی از دانشگاه‌ها دارند، آنها را با قیمت گزاف به دانشگاه‌های دیگر می‌فروختند به همین دلیل برخی از دانشگاه‌ها به این فکر افتادند که جسد وارد کشور کنند.
به طور مثال قیمت یک جسد حدود دومیلیون تومان می‌شود و اگر آنها را بخواهید با کانتینر به کشور وارد کنید،هزینه بسیاری نسبت به خرید جسد در کشور نخواهد شد. بنده حتی به سایت‌های هندی رفتم اما آنها به خاطر مشکلات بوجود‌آمده، اعلام کردند که دیگر جسد نمی‌فروشند. زمانی هم که خود وزرات بهداشت وارد بحث خرید جسد شد، کسی مجوز این کار را صادر نکرد.
با توجه به اینکه شما وصیت کرده‌اید بعد از مرگ، جسدتان برای آموزش به دانشگاه تحویل داده شود، آیا افراد دیگری نیز بوده‌اند که به دنبال تصمیم شما، مبادرت به چنین اقدامی کنند؟ زمانی که انسان کار فرهنگی کند و مردم را از ارزش آموزشی جسد، مطلع کنند حتما سایرین نیز نسبت به انجام این کار تشویق می‌شوند. چندی پیش گروهی از معلمان به دانشگاه آمده و وقتی متوجه مشکل کمبود جسد شدند، یکی از آنها مسئله را با مادر خود در میان گذاشته و آن مادر سالخورده به فرزند خود وصیت کرد که پس از مرگ جسدش را در اختیار دانشگاه ما قرار دهند.
حتی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی نیز زمانی که تابلوی وصیت مرا در دانشگاه دیدند نسبت به این مسئله ترغیب و چند نفر از آنها وصیت کردند و وصیت این افراد توسط اداره امور حقوقی دانشگاه در حال پیگیری است.
بنده مرجع تقلید نیستم اما باورهای دینی من می‌گوید از هر چیزی که دیگران نفع ببرند، ثواب دارد. وقتی من بمیرم، بدنم تکه تکه و تجزیه خواهد شد، چه اشکالی دارد این دانشجویانی که در آموزش با سختی مواجه هستند، بتوانند در پیشرفت علم از جسد من استفاده و آموزش لازم را ببینند.
آیا در طول این چند سال خود شما با مشکلی مواجه بوده‌اید که در آموزش دانشجویان تاثیرگذار باشد؟ از زمانی که دانشجوی علوم پزشکی بودم و در حال حاضر هم که حدود ۱۷ سال در حال تدریس هستم، هیچ‌گاه جسد خانم ندیدم. هرچند آناتومی زن و مرد فرق ندارد، اما برخی تفاوت‌های اندام‌ها برای رشته‌های مامایی و زنان خیلی اهمیت دارد.
معمولا اجساد بلاصاحب و مجهول‌الهویه مدتی در پزشکی قانونی مانده و اگر صاحب آن پیدا نشود، در اختیار دانشگاه‌ها قرار می‌گیرند. منتهی چون جسد بلاصاحب و مجمهول‌الهویه زن بسیار کم است تنها راه دست یافتن به جسد خانم‌ها، کار فرهنگی و وصیت از سوی آنها برای در اهداء اجسادشان به دانشگاه‌هاست.