خسارت زلزله ۷ ریشتری در تهران

مهدی زارع در خبرآنلاین نوشت: ابتدا برای تخمین تراکم جمعیت ساکنان مناطق خطرناک لرزه‌خیز تهران، باید چندین عامل کلیدی از جمله بافت جغرافیایی تهران، مشخصات ریسک لرزه‌ای آن، مقررات شهرسازی و داده‌های جمعیتی را بررسی کنیم. بافت فرسوده تهران به ویژه در نزدیکی چندین گسل فعال به ویژه گسل شمال تهران و گسل مشا این شهر را به شدت آسیب پذیر کرده است. ساخت و ساز در این مناطق پرخطر باید از قوانین ساختمانی سخت گیرانه‌تری برای کاهش خسارات ناشی از زلزله پیروی کند. تراکم جمعیت معمولاً به‌صورت تعداد افراد در هر کیلومتر مربع بیان می‌شود. طبق برآورد‌های اخیر، تهران دارای تراکم کلی جمعیت تقریباً ۱۱۸۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است که آن را به یکی از متراکم‌ترین شهر‌های جهان تبدیل می‌کند. علیرغم قرار گرفتن در یک منطقه خطر لرزه‌ای، بسیاری از ساکنان به‌دلیل محدودیت زمین در دسترس و تقاضای زیاد برای مسکن در نزدیکی یا در داخل این مناطق زندگی می‌کنند.

عوامل اقتصادی اغلب بر نگرانی‌های ایمنی در محیط‌های شهری پرجمعیت تهران غلبه دارد. در بخش‌هایی از مرکز تهران و جنوب تهران که مستقیماً روی گسل‌های فعال قرار دارند تراکمی تا ۱۵۰۰۰ نفر در کیلومتر مربع دارند. برای تعیین تراکم جمعیت در مناطق مسکونی واقع در پهنه‌های گسلی فعال در شهر تهران با خطر زلزله، باید عوامل متعددی از جمله داده‌های زمین شناحتی و جغرافیایی، محیط زیستی، مقررات شهرسازی، آمار جمعیت تاریخی و ویژگی‌های خاص پهنه‌های گسلی را در نظر بگیریم.

تراکم جمعیت در برنامه ریزی شهری، برای درک تعداد ساکنان یک منطقه معین بسیار مهم است و می‌تواند بر توسعه زیرساخت ها، آمادگی اضطراری و تخصیص منابع اثر بگذارد. بسیاری از شهر‌ها در کشور‌های توسعه یافته مانند توکیو و لس آنجلس و کرایست چرچ قوانین پهنه بندی را اجرا می‌کنند که ساخت و ساز مسکونی را در مناطق پرخطر زلزله محدود و قانون‌مند کرده است. در شهر‌هایی مانند لس آنجلس یا توکیو - دو شهری که بر روی پهنه گسل‌های فعال ساخته شده‌اند - تراکم جمعیت به طور گسترده‌ای متفاوت است:

در لس آنجلس تراکم کلی جمعیت تقریباً ۳۲۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است. با این حال، محله‌های خاصی که مستقیماً روی گسل‌های فعال قرار دارند، به دلیل محدودیت‌های ساختمانی، تراکم محدود شده است. در توکیو تراکم کلی بسیار بالاتری در حدود ۶۰۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است، اما مجدداً، در مناطق خاص با خطرات لرزه‌ای شناخته شده به دلیل اقدامات نظارتی تراکم کمتری دارند.

برای ارزیابی امکانات زیرساختی مورد نیاز تهران با جمعیت تقریبی ۹.۸ میلیون نفر در سال ۱۴۰۳ پس از یک زلزله بزرگ، باید چندین حوزه کلیدی را در نظر بگیریم: تخت‌های بیمارستانی، امکانات و نیرو‌های اورژانس، نیرو‌های امنیتی و خودرو‌های سنگین محور‌های مهمی از این امکانات کلیدی هستند.

پس از یک زلزله متوسط تقاضا برای تخت‌های بیمارستانی می‌تواند به طور قابل توجهی به دلیل صدمات و تروما افزایش یابد. سازمان بهداشت جهانی (WHO) توصیه می‌کند که شهر‌ها به ازای هر ۱۰۰۰ نفر تعداد تخت بیمارستانی به تعداد حدود ۳ تا ۵ تخت بیمارستانی برای مراقبت‌های بهداشتی و برای شرایط ویژه بحرانی ۱۰ تخت بیمارستانی لازم است. بر اساس استاندارد‌های WHO و با در نظر گرفتن یک جمعیت نمونه ۱ میلیون نفری در سناریو‌های فاجعه در مواقع اضطراری، شهر‌ها باید ۱۰۰۰۰ را هدف قرار دهند؛ بنابراین تخت بیمارستانی مورد نیاز برای شرایط اظطراری پس از یک زلزله متوسط (با بزرگای کمتر از ۶) در تهران به ازای حداقل ۱۰ تخت برای ۱۰۰۰ نفر، حدود ۹۸۰۰۰ تخت بیمارستانی خواهد بود (در سال ۱۴۰۳ تعداد تخت بیمارستانی در تهران حدود ۲۵ هزار تخت است). واکنش اضطراری نیازمند امکانات و پرسنل هماهنگ شده برای مدیریت موثر عملیات نجات است. نیرو‌های امنیتی برای حفظ نظم در طول زلزله و پس از آن، زمانی که ممکن است وحشت ایجاد شود، ضروری هستند.

 توصیه می‌شود در مواقع اضطراری به ازای هر ۵۰۰ ساکن حداقل یک افسر پلیس یا پرسنل امنیتی داشته باشیم که حدود ۲۰ هزار پرسنل حرفه‌ای پلیس لازم است. وسایل نقلیه سنگین برای حذف آوار و حمل و نقل تجهیزات و پرسنل بسیار مهم هستند به ازای هر ۵۰۰۰ ساکن در مناطق شهری پس از فاجعه، یک وسیله نقلیه سنگین مورد نیاز است. برای تهران و سایل نقلیه سنگین مورد نیاز حدود ۲۰۰۰ وسیله سنگین برای رخداد یک زمینلرزه متوسط است. این ارقام بیانگر رویکردی جامع برای آماده‌سازی زیرساخت‌های تهران برای مقابله با عواقب یک زلزله متوسط با اطمینان از ظرفیت کافی مراقبت‌های پزشکی و قابلیت‌های موثر واکنش اضطراری است.

برای توسعه یک طرح شهرسازی آینده برای تهران که به طور موثر ریسک‌های یک زلزله بزرگ را کاهش دهد در نظر گرفتن عوامل مختلفی از جمله تراکم جمعیت فعلی، مقررات ساختمانی، ارزیابی خطر لرزه‌ای و اعمال شیوه‌های توسعه پایدار شهری ضروری است. تجزیه و تحلیل زیر یک رویکرد گام به گام برای تعیین جمعیت و تراکم ساختمانی مناسب برای تهران ترسیم خواهد کرد.

تراکم جمعیتی تقریباً ۱۱۸۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع و تا ۱۵۰۰۰ نفر در مناطق مرکزی و جنوبی شهر و تراکم کلی ساختمان به طور قابل توجهی در مناطق مختلف متفاوت است، با محله‌های قدیمی‌تر اغلب به دلیل الگو‌های توسعه تاریخی تراکم بالاتری دارند. یک هدف کاهش تراکم جمعیت -در گام اول -در مناطق پرخطر به حدود ۸۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ نفر در کیلومتر مربع است. این کاهش امکان دسترسی اضطراری بهتر و انعطاف پذیری زیرساخت‌ها را فراهم می‌کند و در عین حال رشد را در بر می‌گیرد. در مناطق پرخطر در نزدیکی گسل‌های فعال، محدود کردن ارتفاع ساختمان به حداکثر ۶ تا ۸ طبقه نیز می‌تواند به کاهش خرابی‌های سازه‌ای احتمالی به ویژه کشتار جمعیت انبوه در ساختمان‌های بلند در هنگام زلزله کمک کند. اجرای مقررات عقب‌نشینی از گسل‌های فعال می‌تواند به افزایش ایمنی کمک کند.

توسعه واحد‌های مسکونی را با فضا‌های تجاری با تراکم کمتر (مثلاً تا ۲۰۰-۳۰۰ واحد در هکتار) در مناطق آسیب‌پذیر و رمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌ها مانند مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود و تقویت سامانه‌های حمل‌ونقل عمومی هم ایمنی و هم دسترسی را تقویت می‌کند و مقاوم سازی ساختمان‌های قدیمی با ارزش تاریخی همزمان با آموزش به شهروندان در مورد آمادگی در برابر زلزله برای به حداقل رساندن ریسک بسیار مهم است.

توجه کنیم که اگر زمینلرزه‌ای با بزرگای ۷ رخ دهد، تعداد مجروحان ناشی از زمینلرزه مفوض در تهران بسیار بیشتر خواهد بود. در زلزله‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ ترکیه با بزرگا‌های ۷.۸ و ۷.۵ بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در مجموع ۹.۱ میلیون نفر در اثر زمین لرزه آسیب دیدند تعداد حدود ۶۲ هزار نفر و مجروحان با نیاز به بستری ۱۱۸ هزار نفر در ترکیه و حدود ۱۲ هزار نفر در سوریه بود (جمعا حدود ۱۳۰ هزار نفر). تقریباً ۳ میلیون نفر از مناطق آسیب دیده به سایر مناطق ترکیه آواره شدند. تا ده ماه پس از زلزله حدود ۸۰۰هزار نفر همچنان در کمپ‌های موقت زندگی می‌کردند. نزدیک به ۳۰۰ هزار واحد مسکونی ویران شده یا به شدت آسیب دید. در هاتای، یکی از استان‌های آسیب‌دیده، دولت ترکیه می‌گوید که ۴۲ درصد از ساختمان‌های مسکونی و ۴۰ درصد از ساختمان‌های غیرمسکونی تخریب شده یا به شدت آسیب دیده‌اند. بخش عمده‌ای از مرکز تاریخی استان آنتاکیا به طور کامل ویران شد. حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون تن زباله و نخاله ساختمانی در اثر زلزله ایجاد شده است. ۴.۸ میلیون کودک در ترکیه، تقریباً از هر پنج کودک یک نفر، از نظر روانی، جسمی یا اجتماعی تحت تأثیر زلزله آسیب دیدند. حدود ۲۲۰ هزار محل کسب و کار به طور کامل تخریب یا بلااستفاده شد. این آمار نشان می‌دهد که زمینلرزه‌های بزرگ اگر رخ دهد ابعاد خسارت بسیار گسترده می‌شود.

 زلزله‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ ترکیه در پهنه‌ای بزرگ رخ داد که حدود ۱۴ میلیون نفر را در ۹ استان ترکیه تحت تاثیر قرار داد. بدیهی است که اگر تنها یک استان مانند استان تهران با حدود ۱۴ میلیون جمعیت در سال ۱۴۰۳ تحت اثر زمینلرزه‌ای با بزرگای ۷ قرار گیرد عملا میزان آسیب‌ها به جمعیت متمرکز و متراکم در تهران و پیرامون آن بسی بیش از مورد ترکیه ۲۰۲۳ خواهد بود.