چرا سیل‌ها مکررا موجب خسارت می‌شوند؟

مهدی زارع در اعتماد نوشت: گرم شدن کره زمین شاید خطرناک‌ترین مشکل محیط زیستی باشد که جهان در حال حاضر با آن مواجه است. از حدود ۶ دهه قبل روز به روز با فراوانی بیشتر سوانح طبیعی مرتبط با آب از جمله سیلاب مواجه می‌شویم. خشکسالی، سیل، توفان، موج گرما فقط چند مورد از این سوانح هستند. خشکسالی، سیل و دمای شدید به‌طور قابل توجهی بر اقتصاد اثر می‌گذارد و محصولات کشاورزی و منابع غذایی جهانی را تا حدود ۱۰ درصد کاهش می‌دهد.

باران‌های شدید و سیلابی از اسفند ۱۴۰۲ در منطقه خلیج‌فارس و بخش‌های مختلف جنوب ایران به ویژه در استان سیستان و بلوچستان خسارات زیادی وارد کرده است.

به دلیل تغییرات اقلیمی و البته مدیریت نامتناسب منابع آب و توسعه به شدت ناپایدار ایران از حدود سال ۱۳۷۵ به بعد دچار چندین دوره خشکسالی بوده که اکوسیستم‌های ایران را تغییر داده، بسیاری از دریاچه‌ها، از جمله دریاچه ارومیه و رودخانه‌ها خشک شده‌اند. در ایران طی حدود ۲۸ سال گذشته سالانه با حدود ۱.۲ میلیون نفر مهاجرت داخلی، اکثرا به دلیل خشکسالی مواجه شده‌ایم که ۷۰ درصد آن‌ها از روستا‌ها به شهر‌های بزرگ و مراکز استان‌ها کوچ کرده‌اند و در سرزمین‌هایی ساکن شده‌اند که زمانی در کناره‌ها و بستر رودخانه‌ها قرار داشتند.

بنابراین حدود ۲۳ میلیون نفر ایران در این مدت از روستا‌ها و شهر‌های کوچک به سمت شهر‌های بزرگ، به ویژه تهران، کرج، اصفهان، مشهد و تبریز رفته‌اند. طی این جابه‌جایی بخش‌هایی از جنگل تراشیده و ناپدید شد و زمین‌های بیشتری در دشت‌های پیرامون شهر‌ها فرو نشسته‌اند.

سوم اردیبهشت ۱۴۰۳ سخنگوی صنعت آب کشور اعلام کرد دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته ۱۲ درصد افزایش تراز آب دارد. او وسعت دریاچه ارومیه را هزار و ۷۰۰ کیلومتر اعلام کرد و گفت حدود ۲.۲ میلیارد مترمکعب آب در دریاچه ارومیه وجود دارد. بنابراین به نظر می‌رسد که در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب سطحی عمدتا به دلیل بارش‌های بهاره به حوضه دریاچه ارومیه وارد شده است. البته حجم آب دریاچه ارومیه در هنگام پرشدگی در نیمه دهه هفتاد شمسی حدود ۲۱ تا ۲۴ میلیارد مترمکعب بوده است.

همچنین سد‌های تهران ۲۱ درصد پرشدگی دارند، اما همچنان حجم آب سد‌های پنج‌گانه تهران نسبت به سال گذشته ۱۱ درصد کاهش نشان می‌دهد. بر اساس آمار تازه منتشر شده دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور در وزارت نیرو با وجود ۳۲ میلیارد و ۳۹۰ میلیون مترمکعب آب ذخیره شده در سد‌های کشور، ۶۵ درصد ظرفیت مخازن سد‌ها پر و ۳۵ درصد این ظرفیت خالی است. در ۲۲۶ روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۲ تا شانزدهم اردیبهشت ۱۴۰۳) ۲۸ میلیارد و ۶۹۰ میلیون مترمکعب آب وارد سد‌های ایران شده که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته، ۵درصد کاهش داشته است.

آمار میزان پرشدگی سد‌ها ارتباط مستقیمی با مقدار بارش‌های تجمعی دارد و سرشاخه بیشتر رودخانه‌هایی که به سد‌های خوزستان می‌ریزند در مناطقی قرار دارند که در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ به نسبت بارندگی بهتری در دو ماهه اسفند و فروردین داشته‌اند. میزان بارش‌های تجمعی استان کردستان به میزان اندکی بیش از نرمال، در استان آذربایجان غربی و همدان در حد نرمال است. در استان‌های اصفهان و قم، میزان بارندگی‌ها در سال آبی جاری حدود ۲۰ درصد کمتر از نرمال و در استان‌های تهران، قزوین، سمنان و خراسان رضوی، مقدار بارش‌های امسال به ۳۶ تا ۴۴ درصد پایین‌تر از میانگین بلندمدت رسیده است. از نظر بارش تجمعی از اردیبهشت به بعد معمولا شاهد کمتر شدن بارش خواهیم بود.

عرضه آب ایران به دلیل تغییرات اقلیمی و سیاستگذاری ضعیف در حال کاهش است، در حالی که تقاضا در حال افزایش است. در حالی که درآمد‌های آب در حال کاهش است، هزینه‌های آب بسیار افزایش یافته است. افزایش دما و کاهش نزولات جوی و منابع آبی موجود واقعیت کنونی کشور است. بارش برف کاهش و تبخیر آب افزایش یافته است و منابع آب زیرزمینی شارژ نمی‌شوند. بنابراین «خشکسالی‌های شدید» محتمل‌تر خواهد بود.

بخشی از شرایط خشکسالی شدید و از نماد‌های تغییر اقلیم همین بارش‌های دوره‌ای شدید ولی کوتاه‌مدت و منجر به سیلاب در بعضی نقاط کشور است. تغییرات اقلیمی کاتالیزور این فرآیند است. مدیریت غلط و ناکارآمد آب شامل استخراج وسیع آب‌های زیرزمینی و انتقال آب‌های سطحی از مناطق دور افتاده به مراکز صنعتی و جمعیتی، تشویق به کشت محصولات تشنه آب مانند نیشکر و عدم مدیریت درست مصرف آب است.

آب روستا‌ها و مناطق روستایی در بیشتر استان‌های ایران کافی نیست. برآورد می‌شود تا جمعیت بسیار بزرگ‌تر از آنچه تاکنون دیده‌ایم مهاجرت درون سرزمینی کنند. جمعیت روستا‌های ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۲ میلیون نفر برآورد می‌شود. خشکسالی‌های مکرر و استفاده بیش از حد از آب‌های سطحی و زیرزمینی برای تامین نیاز‌های اقتصادی، تعادل محیط زیستی سامانه‌های آبی را بر هم زده است.

اکنون پیامد‌های محیط زیستی اولویت‌بندی اهداف کوتاه‌مدت اقتصادی به تدریج خودنمایی می‌کند. حدود ۱۶ درصد از ۷۵ گیگاوات برق تولیدی در ایران از نیروگاه‌های برقابی - مربوط به سدها- تامین می‌شود. خشکسالی و خالی بودن مخزن سد‌ها بر تولید انرژی ایران نیز اثر می‌گذارد و کمبود انرژی به قطع برق صنعتی و خانگی در بخش‌هایی از کشور و مصرف مازوت به عنوان سوخت و در نتیجه آلودگی شدید هوا در بعضی مناطق شهری کشور شده است. آب یکی از موضوعات تعیین‌کننده در آینده ایران خواهد بود.

ایران دارای مناطق مختلف اقلیمی و جغرافیایی (مناطق کوهستانی و کویری) عمدتا خشک و نیمه خشک است که در معرض تخریب زمین قرار دارند. بیابان‌زایی به عنوان یک فرآیند تخریب زمین در ایران توسط نیرو‌های محرکه طبیعی و انسانی توسعه یافته و بر رخداد‌های اقلیمی بعدی از جمله سیلاب‌های بیشتر و توفان‌های گسترده‌تر گرد و غبار اثر مستقیم خواهد گذاشت.